«ΑΝΤΙΓΟΝΗ» ΣΟΦΟΚΛΕΟΥΣ

ΤΑ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΑ ΤΗΣ ΜΗΝΥΜΑΤΑ

Ἡ παρουσίαση θεατρικῶν ἔργων μᾶς δίνει τήν εὐκαιρία νά καταδυθοῦμε

στά κείμενά τους, νά ἀνασύρουμε μαργαριτάρια καί νά τά προσφέρουμε

στούς ἀναγνῶστες μας, μέ τά σχόλιά μας.

Ἡ τραγωδία «Ἀντιγόνη» τοῦ Σοφοκλῆ (496-406 π.Χ.) παρουσιάσθηκε ἀπό

τόν Όργανισμό Ἑλληνικοῦ θεάτρου "ΑΙΧΜΗ" σέ διάφορα μέρη τῆς πατρίδας

μας τούς θερινούς μῆνες σέ μετάφραση Κώστα Πολιτόπουλου καί σκηνοθεσία

Γιάννη Νικολαΐδη.

Οἱ γιοί τοῦ Οἰδίποδα Ἐτεοκλῆς καί Πολυνείκης συμφώνησαν νά βασιλεύουν
στή Θήβα ἐναλλακτικά. Στό τέλος τοῦ πρώτου χρόνου ὁ Ἐτεοκλῆς δέν παρέδωσε τήν ἐξουσία καί ὁ Πολυνείκης ἔφυγε ἐξόριστος. Παντρεύτηκε τήν κόρη τοῦ βασιλέα τοῦ Ἄργους Ἀδράστου καί ἐκστρατεύει μέ ἄλλους ἕξη ἀρχηγούς ἐναντίον τῆς Θήβας διεκδικῶντας τά δικαιώματά του. Πολιορκεῖ τήν Θήβα.
Οἱ γιοί τοῦ Οἰδίποδα ἀλληλοεξοντώνονται σέ σκληρή μονομαχία,

ὁ Ἀργίτικος στρατός ἀποχωρεῖ νικημένος. Βασιλέας γίνεται ὁ Κρέοντας

ἀδελφός τῆς μητέρας τους Ἰοκάστης. Βγάζει διαταγή νά ταφεῖ μέ ὅλες τίς τιμές ὁ Ἐτεοκλῆς καί νά μείνει ἄταφος ὁ Πολυνείκης πού ἐξεστράτευσε ἐναντίον τῆς πατρίδας του. Ἡ Ἀντιγόνη ἀψηφᾶ τήν διαταγή τοῦ Κρέοντα καί θάβει τόν νεκρό προσφέροντας στοιχειώδεις τιμές παρά τήν παρουσία φρουρῶν. Συλλαμβάνεται καί ὁδηγεῖται στόν βασιλέα πού τήν καταδικάζει νά κλειστεῖ ζωντανή σέ σπηλιά-τάφο. Ὁ Κρέοντας δέν μεταπείθεται ἀπό τόν γιό του  Αἴμονα, μνηστῆρα τῆς Ἀντιγόνης, οὔτε ἀπό τόν μάντη Τειρεσία.
Ὅταν, μετά ἀπό παρότρυνση τοῦ Χοροῦ, σπεύδει στόν τάφο, εἶναι ἀργά.

Ἡ Ἀντιγόνη κρεμάστηκε “ἀπό τόν τράχηλο στοῦ πέπλου της πνιγμένη τήν στριφτή θηλειά” καί ὁ Aἴμονας ἔμπηξε τό σπαθί του στό σῶμα του. Ἡ γυναίκα τοῦ Κρέοντα Εὐριδίκη, πού πληροφορεῖται μαζί μέ τόν Χορό τά θλιβερά συμβάντα ἀπό τόν Ἀγγελιοφόρο, μπαίνει στό ἀνάκτορο καί αὐτοκτονεῖ.

Ὁ Πρόλογος τῆς τραγωδίας εἶναι διάλογος ἀνάμεσα στίς δύο κόρες τοῦ

Οἰδίποδα. Ἡ Ἀντιγόνη γνωστοποιεῖ στήν Ἰσμήνη τήν διαταγή τοῦ Κρέοντα γιά

τούς νεκρούς ἀδελφούς τους, τήν ἀπόφασή της νά θάψει τόν Πολυνείκη καί

ζητᾶ τήν συνεργασία της. Ἡ Ἰσμήνη καλύπτει τήν ἀτολμία της μέ τήν λογική:

“εἴμαστε γυναῖκες καί δέν μποροῦμε μέ ἄντρες νά τά βάζουμε” (στ. 62), “ἀπ’

τή φύση μου εἶμαι ἀνίκανη νά ἐνεργῶ ἀντίθετα μέ τοῦ λαοῦ τή θέληση” (στ.

78). “Ὅμως γενικά δέν πρέπει νά κυνηγοῦμε τ’ ἀδύνατα” (στ. 92). Ἡ Ἀντιγόνη

γνωρίζει ὅτι ἡ παράβαση τῆς βασιλικῆς διαταγῆς σημαίνει θάνατο. Τόν ἀψηφᾶ

ἀπό ἀγάπη γιά τόν ἀδελφό της καί διότι προαιώνιος, ἄγραφος, θεῖος νόμος

θεσπίζει τήν ὑποχρέωση ταφῆς τῶν νεκρῶν. Λέει γιά τόν Κρέοντα: "Αὐτός

δέν ἔχει τό δικαίωμα νά μ’ ἐμποδίζει ἀπ’ τά δικά μου" (στ. 46). Ὁ Κρέοντας

ὑπερβαίνει τά ὅρια τῆς δικαιοδοσίας του. Ἡ διαταγή του ἀντιβαίνει σέ θεῖο

νόμο καί ἀπαγορεύει στούς συγγενεῖς τοῦ νεκροῦ Πολυνείκη νά ἐκδηλώσουν

τήν ἀγάπη τους προσφέροντας τίς συνηθιζόμενες τιμές καί ἐνταφιάζοντάς τον.

Οἱ Χριστιανοί πιστεύουμε «πειθαρχεῖν δεῖ Θεῷ μᾶλλον ἢ ἀνθρώποις» (Πράξεις 5, 29). Στήν Ἀντιγόνη ἰδεαλισμός καί λογική συνυπάρχουν: "Ὡραῖo, κάνοντας αὐτό, μοῦ εἶναι νά πεθάνω... γιατί εἶναι περισσότερος ὁ χρόνος πού πρέπει ν’ ἀρέσω στούς κάτω ἀπ’ ὅσο στούς ἐδῶ" (72-75). Ἐννοεῖ τούς θεούς τοῦ κάτω κόσμου καί τούς νεκρούς συγγενεῖς της. Παροῦσα ζωή-αἰωνιότητα. 

«...οὐκ ἄξια τά παθήματα τοῦ νῦν καιροῦ πρός τήν μέλλουσαν δόξαν ἀποκαλυφθῆναι εἰς ἡμᾶς» (Ρωμ. 8, 18).

Διαλεγόμενος μέ τόν Χορό, πού ἀποτελεῖται ἀπό γέροντες, προεστούς

Θηβαίους, ὁ Κρέοντας λέει: “Εἶναι βέβαια ἀδύνατο νά γνωρίσει κανείς καλά

τήν ψυχή, τά αἰσθήματα καί τίς ἰδέες κάθε ἀνθρώπου, προτοῦ δοκιμαστεῖ

αὐτός στήν ἐξουσία καί στούς νόμους του” (175-177).

"Ἀρχή ἄνδρα δείκνυσι".

Ἡ ἄσκηση τῆς ἐξουσίας πειστικό δοκιμαστήριο. Σ’ αὐτή δοκιμάστηκε καί ὁ

Ἰωάννης Καποδίστριας, ὁ μόνος σωστός κυβερνήτης τῆς Ἑλλάδος. Μήπως

τήν προσωπικότητα, τό ἦθος, τίς ἀρχές, τήν πολιτεία του, τό ποιόν τῆς

διακυβερνήσεώς του τά ἐκτιμήσαμε, τά ἀξιολογήσαμε, τά κρατήσαμε σάν

πρότυπα γιά τίς ἑπόμενες ἐκλογές μας; Ἡ Πρόνοια τοῦ Θεοῦ μᾶς ἔδωσε

πρότυπο στήν ἀρχή τοῦ ἐλεύθερου βίου τῆς Ἑλλάδος. Τὀ ἀγνοήσαμε, τό

λησμονήσαμε καί πορευόμαστε ἀπό κρίση σέ κρίση ἔχοντας παροπλίσει καί

μνήμη καί κρίση!

Ἀπαντῶντας στόν Χορό πού ἰσχυρίζεται, ὅτι δέν θά εἶναι κανένας τόσο

ἀνόητος, πού θά ριψοκινδυνεύσει νά θανατωθεῖ θάβοντας τόν Πολυνείκη,

ὁ Κρέοντας λέει (222): “ὅμως ἡ προσδοκία τοῦ κέρδους συχνά ἀνθρώπους

καταστρέφει”. Δελεάζει πράγματι τό κέρδος, ἰδίως ἄν εἶναι μεγάλο. Μπορεῖ νά

εἶναι ὑλικά ἀγαθά, μπορεῖ νά εἶναι κάτι ἄϋλο (δόξα, διάκριση, προβολή, φήμη). Ἡ καταστροφή μπορεῖ νά εἶναι οἰκονομική, τραυματισμός, θάνατος, ἐξευτελισμός.

Πειρασμός ἡ προσδοκία τοῦ κέρδους. Ἡ προσδοκία τοῦ πνευματικοῦ κέρδους

κίνητρο πνευματικοῦ ἀγῶνα πού δέν ἀπογοητεύει.

Ὑποπτευόμενος ὅτι οἱ φρουροί τοῦ νεκροῦ ἐχρηματίσθηκαν, ὁ Κρέοντας

λέει: “Γιατί κανένας θεσμός τόσο κακός σάν τό χρῆμα δέ φύτρωσε μές τούς

ἀνθρώπους. Αὐτό καί πόλεις κυριεύει, αὐτό κι’ ἄντρες ἀπ’ τά σπίτια τους

ξεσηκώνει, αὐτό καθοδηγεῖ καί γυρίζει τά μυαλά τῶν συνετῶν ἀνθρώπων,

ὥστε νά παρασύρονται σ’ ἄσχημα πράγματα” (295-299). 

Τό χρῆμα εἶναι μέσον οἰκονομικῶν ἐκτιμήσεων, συναλλαγῶν. Ἐάν ἐμεῖς τό κάνουμε μέσον ἐξαγορᾶς συνειδήσεων, ἐκμεταλλεύσεως συνανθρώπων μας, διαφθορᾶς, πνευματικῆς μας ὑποδουλώσεως κ.ἄ. εἶναι δική μας εὐθύνη, ἀτομική καί συλλογική. Ποιός εἶναι ὁ θησαυρός μας; Ὁ Χριστός ἢ τό χρῆμα; Ἡ λατρεία τοῦ Μαμωνᾶ ἡ πιό διαδεδομένη θρησκεία στόν κόσμο (βλ. ΕΝΟΡΙΑΚΗ ΕΥΛΟΓΙΑ τ. I40, Ἀπρίλιος  2014, σελ. I88-I9I). Πόσο ἐλεύθεροι εἴμαστε ἀπέναντι στά ὑλικά ἀγαθά, στόν πλοῦτο; Ὁ ἄφρων πλούσιος τῆς παραβολῆς (Λουκᾶ 18 16-21) δέν ἀποταμίευσε σέ τράπεζα χρῆμα, ἀλλά προϊόντα τῶν ἀγρῶν του σέ ἀποθῆκες. Ἡ ἐγχρήματη οἰκονομία ἔχει κάνει τήν πλεονεξία... ἀποδοτικότερη.

Ἀπευθυνόμενος στόν Ἀγγελιοφόρο ὁ φιλύποπτος Κρέοντας λέει (322):

“Καί μάλιστα φαίνεται ὅτι πούλησες τήν ψυχή σου μέ χρήματα”. Ἄδικη

κατηγορία. Ὅμως σύνηθες τό φαινόμενο νά ἀνταλλάσουμε τά ἀτίμητα καί

αἰώνια μέ πρόσκαιρα καί εὐτελῆ.

Καί ἄλλες δύο σχετικές ἐπισημάνσεις τοῦ Κρέοντα: “Γιατί ἀπό τά

κέρδη τά ἄσχημα μπορεῖς νά δεῖς τούς πιό πολλούς νά ζημιώνονται παρά νά

ὠφελοῦνται” (313, 314). “... τά ἄπρεπα κέρδη προξενοῦν συμφορές”  (326). Καί

ἄν ἡ δημιουργία παράνομων κερδῶν δέν συνεπάγεται ζημίες καί συμφορές, ἡ

ἠθική, πνευματική ζημιά πού ὑφιστάμεθα εἶναι βέβαιο γεγονός.

Στό πρώτο στάσιμο ὁ Χορός ὑμνεῖ τίς ἱκανότητες καί τά ἐπιτεύγματα

τοῦ ἀνθρώπου καί ἐπισημαίνει ὅτι ἡ πορεία του δέν εἶναι πάντα σωστή διότι

“ἄλλοτε πρός τό κακό κι’ ἄλλοτε πρός τό καλό τραβᾶ” (367). Μᾶς ἐδόθη τό

προνόμιο τῆς ἐλευθερίας, νά ἐπιλέγουμε τόν δρόμο πού θέλουμε. Ὁ σεβασμός

τῆς προσωπικότητάς μας καί τῆς ἐλευθερίας μας ἀποτελεῖ ἔκφραση τῆς ἀγάπης

τοῦ Δημιουργοῦ μας. Ποιό εἶναι καλό καί ποιό εἶναι κακό; Μετά τήν ἔξοδό μας

ἀπό τόν Παράδεισο τά πράγματα ἐθόλωσαν ἀρκετά. Δέν ἐπῆλθε ὅμως πλῆρες

σκοτάδι. Στήν συνείδηση τοῦ ἀνθρώπου ἔμεινε χαραγμένη ἡ γνώση τοῦ καλοῦ/

κακοῦ. "ὅταν γάρ ἔθνη τά μή νόμον ἔχοντα φύσει τά τοῦ νόμου ποιεῖ, οὗτοι

νόμον μή ἔχοντες ἑαυτοῖς εἰσί νόμος, οἵτινες ἐνδείκνυνται τό ἔργον τοῦ νόμου

γραπτόν ἐν ταῖς καρδίαις αὐτῶν, συμμαρτυρούσης αὐτῶν τῆς συνειδήσεως

μεταξύ άλλήλων τῶν λογισμῶν κατηγορούντων ἤ καί ἀπολογουμένων " (Ρωμ.

2 14-15). Οἱ χριστιανοί ἔχουμε τήν ἀποκεκαλυμένη ἀλήθεια καί μποροῦμε νά

γνωρίζουμε ποιό εἶναι σωστό καί λάθος, κακό καί καλό, καί μέσα μας καί στό

κόσμο. Καί ὅταν ἀπό ἀδυναμία ἤ πλάνη κάνουμε ἐσφαλμένες ἐπιλογές, ὁ

Kύριος μας ἔχει τόν τρόπο καί μᾶς παρέχει τά μέσα (Ἐκκλησία, πνευματικοί

πατέρες, κλπ.) νά μᾶς ἐπαναφέρει στήν σωστή πορεία.

Στίς ἔντονες στιχομυθίες Κρέοντα-Ἀντιγόνης, Aἴμovα-Κρέοντα καί

Τειρεσία-Κρέοντα διατυπώνονται ἀπόψεις, ἰδέες, θέσεις πολιτικές πού κάποτε

πρέπει νά ἐκθέσουμε καί νά σχολιάσουμε. Μέ τό στόμα τῆς Ἀντιγόνης ὁ

Σοφοκλῆς κάνει, μιά σημαντική πολιτική ἐπισήμανση μέ κάποια δόση

εἰρωνίας: "Ὅμως τό τυρρανικό πολίτευμα καί σ’ ἄλλα πολλά πλεονεκτεῖ καί

ὅσα θέλει μπορεῖ νά κάνει καί νά λέγει" (504, 505). Καί αὐτά πού λέει καί κάνει

δέν συνιστοῦν διακονία τοῦ λαοῦ. Οἱ ἀκόλουθες φράσεις ἀποκαλύπτουν τήν

ἀντίληψη τοῦ Κρέοντα καί τῶν ὁμοίων του. Ὁ λαός, ἡ χώρα, ἡ πόλη-κράτος

ὑπάρχουν γιά νά ἀσκοῦν αὐτοί τήν ἐξουσιολαγνεία τους. "Καί ἡ πόλη θά μοῦ

πεῖ τί πρέπει νά προστάζω;" (734). "Γιά ἄλλον ἤ γιά μένα πρέπει τή χώρα αὐτή

νά κυβερνῶ;" (736). “Δέν θεωρεῖται πώς ἡ πόλη ἀνήκει σ’ ὅποιον τήν κυβερνᾶ;"

(738). Καί ὁ Αἴμονας τοῦ ἐπισημαίνει (757): "θέλει, νά μιλᾶς καί μιλῶντας τίποτε νά μήν ἀκοῦς". "Δικτάτωρ" σημαίνει αὐτός πού ὑπαγορεύει. Νά σκέφτονται, νά ζοῦν οἱ ὑπήκοοι ὅπως θέλει αὐτός. Πολύ σωστά λέει στό στίχο 672:
"Δέν ὑπάρχει κακό μεγαλύτερο ἀπό τήν ἀναρχία".

Ὁ ποιητής ἀποκαθιστᾶ τήν Ἰσμήνη πού δέν ἐτόλμησε νά συνδράμει

τήν ἀδελφή της στήν ταφή τοῦ ἀδελφοῦ τους. Λέει στόν ἀνακριτή Κρέοντα:

“Τήν πράξη ἔχω κάνει, ἄν βέβαια συμφωνεῖ κι’ αὐτή, καί συνεργάστηκα κι’

ἀναλαμβάνω τήν εὐθύνη μου” (536). Ἡ Ἀντιγόνη τήν διαψεύδει καί ἡ Ἰσμήνη

ἀπαντᾶ: “Ὅμως μέσα στίς συμφορές σου δέν ντρέπομαι νά κάνω τόν ἑαυτόν

μου συμμέτοχο στό πάθημά σου” (540,541). Τελικά ἀπαλλάσσεται.

Ἡ νεαρή Ἀντιγόνη μέ σεμνότητα καί γενναιότητα ὑψώνει τό ἠθικό

ἀνάστημά της ἀπέναντι στήν αὐθαιρεσία τῆς ἐξουσίας τοῦ Κρέοντα

ἀρθρώνοντας τήν ἀκόλουθη βαρυσήμαντη ρήση, διαμάντι τοῦ σπερματικοῦ

λόγου (523): “Οὔ τοι συνέχθειν, ἀλλά συμφιλεῖν ἔφυν”. "Δέ γεννήθηκα μέ

ἄλλους νά μισῶ, μά μέ ἄλλους νά ἀγαπῶ". Εἴμαστε δημιουργήματα τῆς Ἀγάπης, “κατ’ εἰκόνα καί καθ’ ὁμοίωσιν”. Ἡ ἀγάπη καταξιώνει τήν ζωή μας. Καί ἡ αἰώνια ζωή εἶναι ζωή έν τῇ ἀγάπῃ.

Ἡ ἰσχυρογνωμοσύνη, τό πεῖσμα, ἡ σκληροκαρδία τοῦ Κρέοντα σκοτώνουν

τήν ἀνηψιά του Ἀντιγόνη, τόν γιό του Αἴμονα καί τήν γυναίκα του Εὐριδίκη.

Μετά τά “ἐπιτεύγματά” του αὐτά συντετριμμένος ἐπικαλεῖται τόν θάνατό

του. Ό Χορός κλείνει τό ἔργο μέ τά ἀκόλουθα λόγια: "Η φρόνηση γιά τήν

εὐτυχία εἶναι τό πιό σημαντικό˙ πρέπει στούς θεούς ἀσέβεια νά μή δείχνουμε˙

τά μεγάλα λόγια τῶν περήφανων, ἀφοῦ τιμωρηθοῦν μέ μεγάλα χτυπήματα,

μέ τό πέρασμα τοῦ χρόνου τή φρόνηση διδάσκουν”.

Νίκος Τσιρώνης

(Περιοδικόν «ΕΝΟΡΙΑΚΗ ΕΥΛΟΓΙΑ» Νοέμβριος 2014 - Τεύχος 147) 

«ΕΡΩΣ ΑΝΙΚΑΤΕ ΜΑΧΑΝ...»

ΟΙ ΓΝΩΣΤΟΙ ΣΤΙΧΟΙ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΡΩΤΑ ΣΤΗΝ ΑΝΤΙΓΟΝΗ  

Οταν ο Αίμων ικετεύει τον πατέρα του να φανεί επιεικής, να ακούσει και τη γνώμη των Θηβαίων, ενώ τον απειλεί πως θα σκοτωθεί και εκείνος, αλλά παρόλα αυτά ο Κρέων μένει ανένδοτος, τότε ο Χορός απαγγέλει τον ύμνο στον έρωτα: