ΤΑ ΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

 Πρώτη δημοσίευσις 12/11/2016  

I.

Εισαγωγή - Σχετικά με την Επιστήμη

Οι ακριβείς επιστήμες χρησιμοποιούνται από τους ανθρώπους προκειμένου να γίνει κατανοητός ο φυσικός κόσμος εδώ και πολλά χρόνια τώρα. Οι μεγάλες επιτυχίες επιστημών όπως η φυσική, η αστρονομία και η χημεία στην πρόβλεψη γεγονότων και η βοήθεια που έχουν δώσει στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων έχουν καθιερώσει τις "ακριβείς" αυτές επιστήμες ως το δήθεν "απόλυτο" εργαλείο για να ανακαλύψει κανείς την αλήθεια. Αυτό έχει οδηγήσει δυστυχώς σε μια μείωση της σπουδαιότητας που άλλοι επιστημονικοί τομείς της ανθρώπινης σκέψης έχουν - τομείς τόσο σημαντικοί όσο η φιλοσοφία, η ιστορία, η νομική, η γλωσσολογία, η κοινωνιολογία, η ανθρωπολογία. Τείνουμε να ξεχάσουμε ότι η νομική θεωρία ή η ιστοριογραφία μπορεί να είναι τόσο επιστημονική όσο και η κβαντική φυσική. Τείνουμε να ξεχάσουμε ότι η επιστήμη επιδιώκει την αλήθεια με έναν συστηματικό τρόπο και ότι οι τομείς της επιστήμης όπως η φυσική ή η χημεία είναι μόνο ένα μικρό κομμάτι της.

Η επιστήμη δεν είναι μόνο φυσική. Είναι επίσης η εξερεύνηση των ανθρώπινων υποθέσεων, η προσπάθεια να εξηγηθεί γιατί οι άνθρωποι αγωνίζονται ο ένας τον άλλον, η προσπάθεια να γίνει κατανοητό ποιο είναι το "κακό" και ποιο το "καλό". Η ανθρωπολογία, η κοινωνιολογία και η νομική είναι και αυτοί τομείς της επιστήμης.

Η επιστήμη δεν είναι μόνο τα πειραματικά δεδομένα. Πολλοί άνθρωποι συγχέουν την επιστήμη με τον "εμπειρισμό", ένα φιλοσοφικό δόγμα το οποίο διακηρύσσει ότι όλη η έγκυρη γνώση μπορεί να βασιστεί στην ανθρώπινη εμπειρία και μόνο σε αυτή. Αυτοί οι άνθρωποι τείνουν να ξεχάσουν ότι ακόμη και οι κοσμολόγοι και οι φυσικοί ονειρεύονται παράλληλους κόσμους ή εναλλακτικά σύμπαντα, υποθέσεις που δεν μπορούν ποτέ να αποδειχθούν ή να βασιστούν σε κανένα πειραματικό δεδομένο...

Πριν αρχίσει κανείς να ασχολείται με την επιστήμη καλό είναι να διαβάσει λίγο κάποιο φιλοσοφικό λεξικό για να είναι βέβαιος ότι γνωρίζει τα διάφορα φιλοσοφικά δόγματα που οι επιστήμονες πολλές φορές χρησιμοποιούν. Προτείνω ανεπιφύλακτα το ("Dictionary of Philosophy, Dagobert D. Runes, 1942, New York") σαν ένα αρχικό σημείο των αναζητήσεων σας σχετικά με το θέμα.

Είναι εξαιρετικά ατυχές το ότι οι προαναφερθείσες παρερμηνείες έχουν οδηγήσει τους ανθρώπους και τη σκέψη τους μακρυά από τους... ανθρώπους! Ευτυχώς πολλοί σκεπτόμενοι λόγιοι και επιστήμονες της εποχής μας έχουν επισημάνει το πρόβλημα και επιμένουν στην "επιστημονική" σκέψη, και όχι στο στενόμυαλο παραλογισμό του "βασίζομαι σε πειραματικά δεδομένα και μόνο"… Η επιστήμη δεν είναι μόνο "ανάλυση πειραματικών αποτελεσμάτων" - μπορεί επίσης να είναι απλά "λογική σκέψη".

Everywhere science is enriched by unscientific methods and unscientific results, [...] the separation of science and non-science is not only artificial but also detrimental to the advancement of knowledge. If we want to understand nature, if we want to master our physical surroundings, then we must use all ideas, all methods, and not just a small selection of them. Paul K. Feyerabend, Against Method: Outline of an Anarchistic Theory of Knowledge (1975)

II.

Σχετικά με τις ακριβείς επιστήμες: ένας ορισμός

Οι ακριβείς επιστήμες (πολλές φορές αποκαλούμενες και "θετικές επιστήμες", με κύρια παραδείγματα τη φυσική, την κοσμολογία και τη χημεία) είναι βασισμένες στην παρατήρηση και την επαγωγή. Παρατηρείτε ένα φαινόμενο, κατόπιν παρατηρείτε ένα παρόμοιο, κατόπιν άλλο και ούτω καθεξής, έως ότου φθάνετε σε ένα συμπέρασμα για το πώς τέτοια φαινόμενα λειτουργούν. Κατόπιν διατυπώνετε ένα πρότυπο που προβλέπει τα παρόμοια φαινόμενα στο μέλλον. Εάν το πρότυπό σας λειτουργεί, λογικά η θεωρία σας γίνεται αποδεκτή από άλλους επιστήμονες (μέσω του κακόφημου "peer-review" ["ομότιμη αναθεώρηση" - εξέταση των δημοσιεύσεων σου από συναδέλφους για τη δημοσίευση τους], που μπορεί να οδηγήσει σε παράξενες εφαρμογές λογικρισίας για όχι ευρέως αποδεκτές ιδέες ^[1] - αλλά αυτό είναι εκτός του πεδίου αυτού του άρθρου). Μέχρι ένα φαινόμενο όχι μετά από το σύνολο κανόνων σας παρατηρείται…

Δεν υπάρχουν μόνο οι ακριβείς επιστήμες

Οι επιστήμες που γνωρίζουμε ως "θετικές επιστήμες" αποκαλούνται πιο σωστά ως "ακριβείς επιστήμες" ("exakten Wissenschaft" σύμφωνα με τον Max Planck). Δεν υπάρχει λόγος να αποκαλούμε κάποιες επιστήμες "θετικές", γιατί έτσι υπονοούμε ότι κάποιες άλλες είναι "αρνητικές" (ή έστω μη-θετικές). Η πραγματική διαφορά της φυσικής και της αστρονομίας από την ανθρωπολογία είναι στη χρήση πειραματικών δεδομένων και όχι στη συστηματικότητα της σκέψης. Εκτός από τις ακριβείς επιστήμες, υπάρχουν πολλοί άλλοι επιστημονικοί τομείς. Αυτοί οι άλλοι επιστημονικοί τομείς είναι βασισμένοι στη "λογική και δομημένη ανάλυση ενός θέματος" και περιλαμβάνουν τομείς όπως η ανθρωπολογία, η γλωσσολογία, η νομική, η ψυχολογία κ.λ.π. Ο πιο αρνητικός αντίκτυπος της κυριαρχίας των θετικών επιστημών στη σύγχρονη εποχή είναι η μεταβίβαση του ενδιαφέροντος μακριά από αυτούς τους άλλους εξίσου σημαντικούς τομείς. Ευτυχώς οι περισσότεροι άνθρωποι αρχίζουν να συνειδητοποιούν το λάθος σε αυτό και τα τελευταία έτη παρατηρείται μια ανανέωση του ενδιαφέροντος για αυτές τις πιο "ανθρώπινες" επιστήμες.

Ορισμός της επιστήμης

Η επιστήμη είναι η συστηματική αναζήτηση της αλήθειας. Και σε αυτό το πλαίσιο η φυσική και η χημεία δεν είναι οι μόνοι τομείς της επιστήμης που υπάρχουν. Όπως προανέφερα, πολλοί άνθρωποι συγχέουν την επιστήμη με τον "εμπειρισμό" (δηλ. το δόγμα ότι όλη η γνώση είναι βασισμένη στην ανθρώπινη εμπειρία μόνο). Πρέπει να τονιστεί ότι ο εμπειρισμός είναι ένα φιλοσοφικό δόγμα και πολύ ξεπερασμένο μάλιστα. ^[2] Τα άρθρα μου έχουν σκοπό, να ξεκαθαρίσουν τέτοιες παρεξηγήσεις. Και είναι πολύ σημαντικό να καταλάβει κανείς ότι οι περισσότερες από τις πλέον σημαντικές επιστημονικές ανακαλύψεις έχουν γίνει μέσω εγγενώς παράλογων και μη-επιστημονικών (τουλάχιστον σύμφωνα με τον κοινό ορισμό του "επιστημονικός") εκρήξεων έμπνευσης ορισμένων ιδιοφυών...

Given any rule, however ’fundamental’ or ’necessary’ for science, there are always circumstances when it is advisable not only to ignore the rule, but to adopt its opposite. For example, there are circumstances when it is advisable to introduce, elaborate and defend ad hoc hypotheses, or hypotheses which contradict well-established and generally accepted experimental results, or hypotheses whose content is smaller than the content of the existing and empirically adequate alternative, or self-inconsistent hypotheses, and soon. [...]It is clear, then, that the idea of a fixed method, or of a fixed theory of rationality, rests on too naive a view of man and his social surroundings. To those who look at the rich material provided by history, and who are not intent on impoverishing it in order to please their lower instincts, their craving for intellectual security in the form of clarity, precision, ’objectivity’, ’truth’, it will become clear that there is only one principle that can be defended under all circumstances and in all stages of human development. It is the principle: anything goes. Paul K. Feyerabend, Against Method: Outline of an Anarchistic Theory of Knowledge (1975)

III.

Περιορισμοί των θετικών επιστημών

Οι ακριβείς επιστήμες όπως η φυσική έχουν πολλούς περιορισμούς οι οποίοι δεν λαμβάνονται συχνά υπόψη από τους οπαδούς τους (δηλ. από τους ανθρώπους που σκέφτονται ότι μόνο μετρώντας και όντας βασισμένοι σε πειραματικά δεδομένα μπορούμε να φτάσουμε στην αλήθεια). Θα συζητήσω και θα αναλύσω τα βασικά σημεία αυτών των περιορισμών παρακάτω.

1ον. Αξιώματα των θετικών επιστημών γίνονται δόγματα...

Οι κύριοι περιορισμοί της επιστήμης είναι ένα αποτέλεσμα των πραγμάτων που η επιστήμη θεωρεί σαν δεδομένα - δηλ. των αξιωμάτων που χρησιμοποιεί ως βάση για περαιτέρω έρευνα. Όταν χρησιμοποιείτε ένα αξίωμα, ξεκινάτε σε σαθρό έδαφος. Και το γεγονός ότι δεν μπορείτε να αποδείξετε τα αξιώματα στα οποία βασίζετε τα πάντα, κατόπιν εγγυάται ότι ολόκληρη η θεωρία σας δεν μπορεί τελικά να αποδειχθεί. Μερικά από τα (λάθος κατά τη γνώμη μου) αξιώματα που ένα κομμάτι του σύγχρονου τομέα της θετικής επιστήμης χρησιμοποιεί είναι (Σημείωση: με τον όρο "επιστήμη" σε αυτό το άρθρο αναφέρομαι γενικά στις θετικές επιστήμες μόνο - βλ. κεφάλαιο ΙΙ πιο πάνω σχετικά με αυτό):

1. Οι επιστήμες όπως η φυσική έχουν αποκλείσει το κάθε τι πνευματικό από τις εξίσώσεις που περιγράφουν τον κόσμο.
Η φυσική αξιωματικά λέει ότι ο κόσμος αποτελείται από τίποτα περισσότερο από ηλεκτρόνια, πρωτόνια και άλλα μόρια που υπακούνε στους φυσικούς νόμους - αρνούμενη έτσι την ύπαρξη ακόμα και του ίδιου του ανθρώπου στη φύση. Για τη σύγχρονη φυσική ο άνθρωπος δεν υπάρχει! Είμαστε απλά αόρατοι παρατηρητές σε ένα άψυχο σύμπαν. Όμως δεν είναι έτσι. Και μια επιστήμη που δεν περιέχει τον άνθρωπο μέσα στις περιγραφές της είναι απ-άνθρωπη. Σε αυτό το πλαίσιο, κανένας επιστήμονας δεν μπορεί να βρεί "στοιχεία" για το Θεό ή ενδείξεις για την ύπαρξη οποιουδήποτε είδους "σκοπού" στην ύπαρξή μας αφού την ύπαρξη αυτή την έχει εξ’ αρχής απορρίψει! Αφού κανείς έχει δεχτεί αξιωματικά ότι ένα σύστημα αποτελείται από το Α, το Β και το Γ μόνο, πώς αναμένει να βρει το Δ οπουδήποτε; ^[2]

Η επιστήμη της βιολογίας κάνει επίσης το ίδιο λάθος: χρησιμοποιεί ένα αξίωμα ως δόγμα χωρίς ποτέ να εξετάσει εάν είναι σωστό ή λανθασμένο. Η σύγχρονη βιολογία παίρνει για δεδομένο ότι οι άνθρωποι είναι ζώα και ότι οι κανόνες εξέλιξης ισχύουν για όλα τα ζώα, χωρίς αυτό να το έχει αποδείξει. Η σύγχρονη επιστήμη είναι βασισμένη στο δόγμα του υλισμού, ^[3] επίσης γνωστό ως "physicalism". ^[4] Εντούτοις πρέπει να θυμηθούμε ότι ο υλισμός είναι ένα δόγμα και όχι μια αποδεδειγμένη υπόθεση. ^[5]

2. Όλοι οι φυσικοί νόμοι είναι καθολικοί και ισχύουν για όλα. Αυτό είναι η βάση της επιστήμης και είναι κάτι που δεν έχει αποδειχθεί ποτέ. Είναι ένα ακόμα πράγμα που οι επιστήμονες απλά θεωρούν ότι ισχύει.^[6] Αυτό το αξίωμα προκαλεί επίσης προβλήματα στην εξήγηση της βάσης της ανθρώπινης φύσης μας: την "ελεύθερη βούληση". Εάν πρόκειται να δεχτούμε την ύπαρξη καθολικών φυσικών νόμων έπεται ότι κανενός είδους ελεύθερη θέληση δεν μπορεί να υπάρξει. Αλλά οι περισσότεροι από μας σκέφτονται και αισθάνονται διαφορετικά, ήτοι ότι έχουμε ελεύθερη βούληση. Οι περισσότεροι μας αισθανόμαστε ότι εμείς "αποφασίζουμε". Η επιστήμη απλά δεν μπορεί να το εξηγήσει αυτό. Τι κάνουμε; Το ξεπερνάμε ξεχνώντας το; Θεωρούμε ότι δεν έχουμε ελεύθερη βούληση αν και όλο μας το είναι φωνάζει το αντίθετο; Το μόνο βέβαιο είναι ότι η όλη δομή της φυσικής σήμερα είναι εγγενώς αντίθετη με την έννοια της ελεύθερης βούλησης. Και ένα τόσο μεγάλο πρόβλημα είναι λίγο δύσκολο να το αγνοήσουμε. Όσο το αγνοούμε τόσο αυξάνεται ο κίνδυνος να εμφανιστεί κάποια στιγμή όταν θα είναι αργά... Ήδη οι προσπάθειες της επιστήμης να αναλύσουν την ανθρώπινη συνείδηση αρχίζουν να συναντούν τοίχο. Πολλοί λένε ότι είναι κάτι το προσωρινό. Μήπως όμως δεν είναι; Μήπως η σύγχρονη φυσική, ακριβώς επειδή είναι δομημένη πάνω στην έννοια των "φυσικών νόμων", δεν μπορεί με κανένα τρόπο να δει αυτό που όλοι μας βλέπουμε;

3. Όλα τα πράγματα είναι μετρήσιμα. Αυτό είναι βασισμένο σε μια ιδιαίτερα υλιστική άποψη του κόσμου και δεν έχει καμία σχέση με την πραγματικότητα (ό,τι και να σημαίνει αυτή η λέξη…). Πράγματα όπως το ήθος, οι συγκινήσεις, η αισθητική και η αγάπη δεν μπορούν να μετρηθούν - και αυτά είναι τα πολύ σημαντικά για την ανθρώπινη ζωή. Τομείς επιστήμης όπως η φυσική, τα μαθηματικά και η χημεία δεν μπορούν απλά να εξετάσουν αυτά τα πράγματα. Και τα πράγματα αυτά είναι που μας κάνουν ανθρώπους. Αν οι θετικές επιστήμες δεν μπορούν να αγγίξουν καν τα θέματα που μας αγγίζουν, τότε γιατί τις θεωρούμε πανάκεια;

4. Μπορούμε να ξέρουμε όλα. Πολλοί επιστήμονες λανθασμένα θεωρούν ότι οι άνθρωποι κάποτε θα καταφέρουν να τα ξέρουν όλα, ότι δεν υπάρχει κανένα τέτοιο πράγμα όπως "απροσπέλαστη από την ανθρώπινη ευφυΐα" περιοχή. Εντούτοις ο Gödel [Kurt Friedrich Gödel (1906–1978) Αυστρο-αμερικάνος επιστήμονας της λογικής, μαθηματικός και φιλόσοφος] τους έχει αποδείξει ότι κάνουν λάθος: απέδειξε ότι υπάρχουν αλήθειες που δεν μπορούν να αποδειχθούν ποτέ και από κανέναν. Ξεχνάμε τον Gödel σκόπιμα; Ή μπροστά στην πόρωση μας να εμφανίσουμε τις θετικές επιστήμες σαν το μόνο δρόμο προς τη γνώση, επιλέγουμε να αγνοήσουμε τις (επιστημονικές και δη μαθηματικές) φωνές που λένε το αντίθετο;

5. Η λογική μας λειτουργεί σωστά. Αυτό μπορεί να ηχήσει περίεργο, αλλά ήταν ένα από τα κύρια αξιώματα που χρησιμοποιήθηκαν για να διαμορφώσουν τα θεμέλια της επιστήμης. Η λογική μας πρέπει να λειτουργεί "σωστά" εάν πρόκειται να την εμπιστευθούμε. Ποιος όμως καθορίζει το "σωστά"; ^[6] Το επιχείρημα, "αυτό είναι παράλογο" ή "δεν καταλαβαίνεις τι λέω γιατί δεν σκέφτεσαι λογικά" έχει πολλές φορές χρησιμοποιηθεί στην ιστορία για να λογοκρίνει ανεπιθύμητες από το επιστημονικό κατεστημένο θεωρίες... Όπως έλεγε και ο Feyerabend, από τη στιγμή που μιλάς σε κάποιον με τον όρο "να είναι λογικός για να καταλάβει τα όσα του λες", αποδυναμώνεις το επιχείρημά σου πριν καν καλά καλά ξεκινήσεις να το λες. Είναι σαν να ζητάμε από τον συνομιλητή μας να είναι προετοιμασμένος να σκεφτεί με τον ίδιο τρόπο που εμείς σκεφτόμαστε (δηλαδή "λογικά") για να συμφωνήσει με τα όσα του λέμε. Όποιος δεν συμφωνεί, είναι... παράλογος.

Το "λογικό" συνήθως είναι η κατεστημένη σκέψη της εκάστοτε εποχής και αν κάποιος πιστεύει κάτι μόνο αν είναι "λογικό" τότε είναι σκλάβος των αξιωμάτων της εποχής του και δεν μπορεί να κάνει κάτι για αυτό. Όλες οι μεγαλοφυϊες σκεφτόντουσαν με τρόπο που για την εποχή τους ήταν "παράλογος"... ^[15] Επίσης ξεχνάμε το βασικό εδώ: Ότι η λογική βασίζεται σε αξιώματα! Αυτό είναι που κάνει το παράλογο όχι κάτι "λάθος" αλλά απλά μια επιλογή διαφορετικών αξιωμάτων από αυτά που χρησιμοποιούμε ήδη! Μια ενδεικτική λίστα των αξιωμάτων που χρησιμοποιεί η περίφημη "αντικειμενική" Μαθηματική Λογική (πηγή:https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_axioms ):

Αξιώματα Zermelo–Fraenkel

-Axiom of extensionality

-Axiom of empty set

-Axiom of pairing

-Axiom of union

-Axiom of infinity

-Axiom schema of replacement

-Axiom of power set

-Axiom of regularity

-Axiom schema of specification

-Axiom of choice

Λοιπά αξιώματα της μαθηματικής λογικής

-Von Neumann-Bernays-Gödel axioms

-Continuum hypothesis and its generalization

-Freiling’s axiom of symmetry

-Axiom of determinacy

-Axiom of projective determinacy

-Martin’s axiom

-Axiom of constructibility

-Rank-into-rank

-Kripke-Platek axiom

Το ΠΑΡΑΛΟΓΟ είναι εξ’ ορισμού αυτό που δεν ακολουθεί αυτά τα αξιώματα. Και τα πράγματα θα ήταν καλά αν μέναμε εκεί. Ωστόσο τα πράγματα γίνονται... δογματικά όταν αρχίζουμε να ξεχνάμε ότι χρησιμοποιούμε καν αυτά τα αξιώματα!

6. Όλα μπορούν να επαναληφθούν σε ένα πείραμα. Επειδή η επιστήμη χρειάζεται τα πειράματα για να αποδείξει ή να ανασκευάσει τις θεωρίες, δεν μπορεί να εξετάσει γεγονότα που λαμβάνουν χώρα μία μόνο φορά (ό,τι συμβαίνει μόνο μιά φορά δεν μπορεί να αναπαραχθεί). Αυτό είναι ένα απλό αλλά μάλλον σημαντικό αξίωμα: πιστεύουμε ότι όλα τα φαινόμενα μπορούν να μελετηθούν από το πείραμα ή την παρατήρηση. Τι συμβαίνει όμως με τα γεγονότα που συμβαίνουν μόνο μιά φορά στο σύμπαν; Ένα πολύ καλό παράδειγμα είναι η δημιουργία του κόσμου. Εάν συνέβη μόνο μιά φορά, πώς μπορούμε να το αναπαραγάγουμε; Η επαναληψιμότητα και η αναπαραγωγιμότητα των πειραματικών αποτελεσμάτων είναι η λυδία λίθος της σύγχρονης φυσικής. Αν δεν μπορούμε να το έχουμε αυτό σημαίνει ότι δεν είμαστε "επιστήμονες" ή ότι το φαινόμενο που έλαβε χώρα δεν έγινε στην πραγματικότητα;

Και εδώ αξίζει να πούμε πως οι μεγαλύτερες επιστημονικές ανακαλύψεις έγιναν σε πείσμα των πειραματικών δεδομένων της εποχής τους! Ο de Broigle έβγαλε τη θεωρία για τη διττή φύση των σωματιδίων παρά το ότι δεν υπήρχε τότε πειραματική απόδειξη σχετικά με αυτήν. Ο Everett έχει βγάλει τη θεωρία του περί πολλαπλών κόσμων και έχει πείσει με αυτή τους περισσότερους επιστήμονες παρά το ότι η θεωρία αυτή δεν μπορεί ποτέ να επιβεβαιωθεί πειραματικά! Ο μεγάλος Einstein έβγαλε τη θεωρία της σχετικότητας βασισμένος σε κάποιες σκέψεις και όχι βασισμένος σε πειράματα! Μάλιστα όταν ο D.C. Miller δημοσίευσε την πειραματικού χαρακτήρα κριτική του στη θεωρία της σχετικότητας ^[13] ο Αϊνστάιν δήλωσε ότι "δεν τα πήρα (τα πειραματικά αποτελέσματα του) ούτε για μια στιγμή στα σοβαρά". ^[11] Ερωτώμενος από που αντλούσε την πεποίθηση του, ο Αϊνστάιν αναφέρθηκε στη διαίσθηση και στην "αίσθηση του πράγματος" (die Vernunft der Sache). ^{[12] [14]}
Μάλιστα ακόμα και ο ίδιος ο Descartes (στον οποίο εν πολλοίς οφείλεται η ΠΙΣΤΗ ότι ο κόσμος μπορεί να ερμηνευτεί μηχανικά) στο μεγάλο του έργο Διοπτρική, εξήγαγε το νόμο της διάθλασης με τη χρήση μαθηματικών και μόνο και ΟΧΙ πειραμάτων!!! ^[17]

7. Η αρχή της Μετριότητας [Mediocrity principle] και η αρχή του Κοπέρνικου [Copernican principle] (αρχή = μη-αποδεδειγμένο δόγμα): Στην κοσμολογία, η αρχή του Κοπέρνικου δηλώνει ότι η γη δεν είναι σε κεντρική, ειδικά ευνοημένη θέση. Πιό πρόσφατα, η αρχή γενικεύτηκε στην απλή δήλωση ότι οι άνθρωποι δεν είναι προνομιούχοι παρατηρητές στο σύμπαν. Αυτό είναι κατά μία έννοια ισοδύναμο με την αρχή της Μετριότητας, με σημαντικές επιπτώσεις στη φιλοσοφία της επιστήμης. Η αρχή της Μετριότητας είναι η έννοια στη φιλοσοφία της επιστήμης σύμφωνα με την οποία οι άνθρωποι δεν έχουν κάτι το ιδιαίτερο σαν όντα. Αυτές οι δύο αρχές, συνδυαζόμενες, αποτελούν τη βάση της τρέχουσας κοσμολογίας μας. ^{[7] [8]}

Ακόμα κι αν η θεωρία της σχετικότητας δηλώνει ότι μπορούμε να επιλέξουμε ΟΠΟΙΟΔΗΠΟΤΕ σημείο της αναφοράς για τη βάση των υπολογισμών στον κόσμο (που σημαίνει ότι μπορούμε εύκολα να βάλουμε τη γη στο κέντρο όλων και να διαμορφώσουμε τους φυσικούς νόμους με αυτόν ως σημείο αναφοράς), ακόμα κι αν ο κόσμος φαίνεται ο ίδιος σε οποιαδήποτε κατεύθυνση μπορούμε να κοιτάξουμε και όλοι οι γαλαξίες φαίνονται να φεύγουν μακρυά από μας (σαν να… είμαστε στο κέντρο του κόσμου όπως ο ίδιος ο Hubble αναγνώρισε, αλλά στη συνέχεια αρνήθηκε απλά και μόνο επειδή αυτό θα ερχόταν σε αντίθεση με τις δύο παραπάνω "αρχές"! ^[9][10]) μερικοί άνθρωποι διατηρούν ακόμα την "πίστη" τους (δόγμα;) ότι οι άνθρωποι δεν είναι τίποτα παραπάνω από κόκκοι σκόνης στον κόσμο. Δεν λέω ότι ξέρω με βεβαιότητα τι είμαστε ή δεν είμαστε τελικά. Αλλά δεν μπορώ να συμφωνήσω με κάποιο που το παίρνει αυτό για δεδομένο. Δεν μπορώ να συζητήσω με δογματικούς ανθρώπους… [διαβάστε το σχετικό άρθρο "Earth is at the Center of the Universe?" για περισσότερα]

8. Όλη η επιστήμη βασίζεται στο δόγμα ότι μία λογική πρόταση είναι είτε αληθής είτε ψευδής. Όμως "πρέπει" να είναι έτσι πάντα; Η πρόταση "αυτή η πρόταση είναι ψευδής" είναι τελικά ψευδής ή αληθής; Αν είναι αληθής, τότε είναι ψευδής. Αν είναι ψευδής, τότε είναι αληθής. Ίσως τελικά λοιπόν να ισχύει ο Διαληθισμός και μία λογική πρόταση να μπορεί να είναι ταυτόχρονα και αληθής και ψευδής. Τόσο απλά. ^[16]

9. Ο χρόνος υπάρχει. Μπορεί οι άνθρωποι παλιά να ήταν βέβαιοι πως ο "χρόνος "είναι πράγματι το απόλυτο που ο Νεύτωνας όρισε και χρησιμοποίησε, αλλά σήμερα ολοένα και αυξάνουν οι φυσικοί (Godel, Rovelli κλπ) που θεωρούν ότι ο χρόνος είναι μία ψευδαίσθηση. Πουθενά οι εξισώσεις της φυσικής δεν δείχνουν να "υπάρχει" αυτό που εμείς αισθανόμαστε σαν "πέρασμα του χρόνου": όλες τους μπορούν να λυθούν είτε πηγαίνοντας το χρόνο προς τα εμπρός είτε προς τα πίσω! Ολοένα και περισσότεροι φυσικοί βγάζουν εξισώσεις σχετικές με τη Θεωρία της Σχετικότητας (η Ειδική Θεωρία της Σχετικότητας ήταν η πρώτη που έδειξε ότι ο ταυτοχρονισμός δεν υφίσταται) στις οποίες ο χρόνος σαν μεταβλητή απαλείφεται! ^{[3] [4] [5] [6] [7]}

10. Υφίσταται η έννοια της "αλλαγής": Την εποχή των προσωκρατικών το ότι τα πράγματα "αλλάζουν" ήταν θέμα συζήτησης και όχι θέμα λυμένο. Πως μπορεί ένα πράγμα να αλλάζει χωρίς να χάνει την ταυτότητα του; Μήπως τελικά δεν αλλάζει τελικά, έλεγε ο Παρμενίδης. Τα κύτταρα από τα οποία αποτελούμαστε αλλάζουν πολλές φορές κατά τη διάρκεια της ζωής μας. Πως ξέρουμε ότι είμαστε εμείς οι "ίδιοι"; Μήπως υπάρχει μια "πραγματικότητα" πέραν από αυτή που βλέπουμε; Τελικά επικράτησε η θεωρία του Δημόκριτου και του Λεύκιππου, σύμφωνα με την οποία τα πράγματα αλλάζουν. Είναι έτσι όμως;

11. Το όλο μπορεί να αναλυθεί αν εξετάσουμε τα μέρη του. Πόσο αλήθεια όμως μπορεί να είναι αυτό; Όσο και αν αναλύσουμε το υδρογόνο και το οξυγόνο, ποτέ δεν θα βρούμε την "υγρότητα" του νερού. Αν το σύμπαν μας είναι ολογραφικό, τότε σε καμία περίπτωση αυτή η αρχή δεν ισχύει: όσο και αν ψάχνουμε βαθύτερα, τόσο βρίσκουμε το ίδιο ξανά και ξανά...

Επιπλέον δόγματα

Τα δόγματα της επιστήμης είναι πρακτικά ατελείωτα. Ο Rupert Sheldrake επισήμανε ορισμένα ακόμα στην ομιλία του "The Science Delusion" (βλ. εδώ:https://www.youtube.com/watch?v=JKHUaNAxsTg). Παρακάτω παραθέτω μία ενδεικτική λίστα δογμάτων που έχω συλλέξει κατά καιρούς από διάφορές πηγές:

- Όλα είναι ύλη

- Η ύλη είναι ασυνείδητη

- Οι νόμοι της φύσης μένουν αναλλοίωτοι. Για τώρα και για πάντα, αυτούς θα έχουμε. Εκτός βέβαια από τη στιγμή της Μεγάλης Έκρηξης, οπότε και δημιουργήθηκαν όλοι αυτοί οι νόμοι. Είναι σαν το ανέκδοτο "Δώσε μας ένα δωρεάν θαύμα και θα εξηγήσουμε τα υπόλοιπα". Το θαύμα σε αυτή την περίπτωση είναι η δημιουργία όλης της ύλης, όλης της ενέργειας και όλων των σταθερών νόμων του Σύμπαντος σε μια στιγμή.

- Το άθροισμα της ύλης και της ενέργειας παραμένει σταθερό. (εκτός βεβαίως από τη στιγμή της Μεγάλης Έκρηξης οπότε δημιουργήθηκαν τεράστιες ποσότητες και από τα δύο από το τίποτα)

- Τα πάντα στη Φύση είναι άσκοπα

- Ό,τι κληρονομούν οι άνθρωποι από τους γονείς τους το κληρονομούν μέσω της ύλης (όλα είναι στα γονίδια)

- Οι αναμνήσεις βρίσκονται μέσα στον εγκέφαλο (αν και δεν γνωρίζουμε πως γίνεται αυτό) [και παρά τις αντίθετες ενδείξεις που έχουμε, θα προσέθετα εγώ - βλ. "μνήμη" και "νους" στη Harmonia Philosophica]

- Ο νους βρίσκεται μέσα στο κεφάλι σου

- Τα ψυχικά φαινόμενα (όπως η τηλεπάθεια) είναι αδύνατα (παρά τα περί του αντιθέτου δεδομένα που έχουμε)

- Η μηχανιστική ιατρική είναι η μόνη που δουλεύει. Δεν υπάρχουν εναλλακτικές θεωρίες.

- Ξυράφι του Όκκαμ: Γιατί πρέπει η πιο απλή λύση να είναι η σωστή; Αν η λύση είναι περίπλοκη, τότε σίγουρα την έχουμε χάσει... 

- Ισορροπία: Γιατί θεωρούμε ότι η ισορροπία είναι εγγενώς φυσική κατάσταση; Πολλές φορές χρειάζεται να προσπαθείς πολύ για να την επιτύχεις... 

- Οι ιοί μας έρχονται από "έξω": Πόσοι γνωρίζουν ότι υπάρχουν κάποιες θεωρίες που ισχυρίζονται ότι οι ιοί προέρχονται μέσα από το σώμα μας; 

- Δεν μπορούμε να επιτύχουμε απόδοση > 100% σε μια θερμική μηχανή. Μήπως όμως μπορούμε; 

- Υπάρχει αυτό που παρατηρούμε. Πόσοι όμως έχουν σκεφτεί ότι η σκέψη για το παρατηρούμενο προηγείται της παρατήρησης; 

Τα προαναφερθέντα αξιώματα είναι η βάση για τους περιορισμούς της επιστήμης. Εντούτοις μπορεί κάποιος να πει ότι αυτό δεν είναι πρόβλημα - ότι κάθε θεωρία πρέπει να αρχίσει από κάπου. Δεν μπορώ να συμφωνήσω περισσότερο. Η αντίρρησή μου δεν είναι στη χρήση των αξιωμάτων αυτών, αλλά στο ότι έχουμε (ίσως σκόπιμα;) εντελώς ξεχάσει ότι χρησιμοποιούμε αυτά τα αξιώματα. Όταν πιστεύουμε ότι η επιστήμη μας είναι βασισμένη σε "αληθινά" επιχειρήματα, έχουμε στην ουσία ξεχάσει τη βάση της επιστήμης μας. Όταν ξεχνάμε ότι χρησιμοποιούμε αυτά τα αξιώματα (και ότι εάν χρησιμοποιήσουμε άλλα αξιώματα θα συναγάγουμε τελείως διαφορετικά συμπεράσματα), αυτά τα αξιώματα μετατρέπονται σε δόγματα. Και ο δογματισμός, σε οποιαδήποτε μορφή, δεν είναι καλό πράγμα…

IV.

Βασικοί περιορισμοί των επιστημονικών εργαλείων

Άλλοι περιορισμοί της επιστήμης προέρχονται από τα εργαλεία που χρησιμοποιεί. Μερικοί από αυτούς τους περιορισμούς καταγράφονται και συζητούνται παρακάτω.

1. Το εργαλείο της επαγωγής είναι ένα βασικό πρόβλημα για την επιστήμη. Έστω ότι εσείς παρατηρείτε έναν βάτραχο και βλέπετε το πράσινο χρώμα του. Κατόπιν βλέπετε έναν άλλο βάτραχος και ο οποίος είναι πράσινος επίσης. Κατόπιν άλλος, και άλλος - έως ότου πείθεστε ότι όλοι οι βάτραχοι είναι πράσινοι. Κατόπιν γράφετε μια θεωρία για τους βατράχους. Όλα φαίνονται αρκετά καλά μέχρι αυτό το σημείο, αρκετά "αλήθινά" , αρκετά "επιστημονικά". Έως ότου παρατηρείτε έναν μαύρο βάτραχο… ^[3]

2. Οι αισθήσεις μας είναι περιορισμένες. Και η επιστήμη είναι βασισμένη στις αισθήσεις μας. Οι περιορισμοί τους μπορούν να θέσουν τους σημαντικούς περιορισμούς στο πώς καταλαβαίνουμε τον κόσμο, τους οποίους μάλιστα πιθανόν δεν μπορούμε ποτέ να γνωρίζουμε. ^[1] Δεδομένου ότι δεν ξέρουμε εάν οι αισθήσεις μας λειτουργούν "σωστά" (κυρίως επειδή δεν έχουμε μια συγκριτική μέτρηση επιδόσεων ως προς αυτό που είναι το "σωστό" για τον τρόπο με τον οποίο οι αισθήσεις μας δέχονται τα σήματα από τον κόσμο), δεν ξέρουμε ποτέ πόσο "κοντά" είμαστε στην "πραγματικότητα".

3. Ένα από τα κύρια προβλήματα της επιστήμης είναι ότι δεν έχουμε μια ένδειξη για το με τι μοιάζει αυτό που αποκαλούμε "πραγματικότητα", έτσι ώστε μπορούμε να καταλάβουμε πόσο κοντά είμαστε στην τελευταία όσον αφορά τις επιστημονικές θεωρίες μας. Χωρίς να ξέρεις που είναι ο στόχος είναι δύσκολο να ξέρεις αν πηγαίνει καλά προς αυτόν. ^[1] Τα μοντέλα της επιστήμης δεν έχουν σχέση με την πραγματικότητα. Τα μήλα πέφτουν επειδή πέφτουν και όχι επειδή ισχύει η θεωρία της βαρύτητας. Και να αλλάξει η θεωρία της βαρύτητας (κάτι που γίνεται συνέχεια με τις επιστημονικές θεωρίες), τα μήλα θα συνεχίσουν να πέφτουν στη Γη!

Παρομοίως, όσο και αν θεωρούν κάποιοι ότι εξαιτίας της φυσικής που γνωρίζουμε λειτουργούν τα τρανζίστορ, αυτό δεν ισχύει! Η τωρινή φυσική σίγουρα θα αλλάξει σε λίγα χρόνια! Σε 100 χρόνια από τώρα η σωματιδιακή φυσική δεν θα έχει καμία σχέση με αυτό που γνωρίζουμε τώρα! Για την ακρίβεια μπορεί να μην υπάρχει ΚΑΝ σωματιδιακή φυσική και να μιλάμε για π.χ. "χορδές". Και όμως - το τρανζίστορ θα συνεχίζει να λειτουργεί!!!

Το γεγονός ότι η πραγματικότητα συνεχίζεται να "λειτουργεί" δεν έχει καμία απολύτως σχέση με το αν τα πρότυπά μας λειτουργούν ή όχι. Το ότι λειτουργούν δεν τα κάνει πιο "αληθινά". Όπως έλεγε και ο Καστοριάδης, στο σημείο όπου η επιστήμη προσπαθεί να κινηθεί από την παρατήρηση προς τα γενικά θεωρητικά μοντέλα, εισέρχεται στη σφαίρα της αβεβαιότητας…

4. Η επιστήμη χρησιμοποιεί τη λογική ως εργαλείο για να φθάσει στα συμπεράσματα. Εντούτοις ούτε ο Αριστοτέλης, ο ιδρυτής της λογικής, δεν ήξερε ποια θα μπορούσε να είναι η χρησιμότητα της λογικής: ίσως σαν εργαλείο για να φθάσει κανείς στην αλήθεια ή ως μόνο ένα εργαλείο για να αναλύσει κανείς τη γλώσσα και τη δομή της; Πολλοί σύγχρονοι φιλόσοφοι, όπως ο Wittgenstein, σκέφτονται ότι η ανθρώπινη γλώσσα έχει πολλούς περιορισμούς και ότι λόγω αυτών των περιορισμών, κάποιος πρέπει να είναι προσεκτικός ώστε να μιλάει μόνο για τα πράγματα για τα οποία μπορεί να μιλήσει. Η πίστη σε ολόκληρη τη δομή της επιστήμης είναι βασισμένη στην πίστη ότι η λογική "λειτουργεί". Εάν το τελευταίο καταρρεύσει, όλη η επιστήμη μένει χωρίς οποιαδήποτε θεμελίωση. Ένας από τους μέγιστους μαθηματικούς όλων των εποχών, ο Russel, απέδειξε ότι η λογική έχει μεγάλους περιορισμούς. Ο μεγαλύτερος δάσκαλος της λογικής μετά από τον Αριστοτέλη, ο Godel, απέδειξε ότι η επιστήμη δεν μπορεί να αποδειχθεί ότι μπορεί να αποδείξει τα πράγματα! Ακόμη και η λογική απαιτεί πίστη για να στηριχθεί τελικά…

V.

Τα μαθηματικά δεν μπορούν να προφέρουν τους αριθμούς

Από την αρχή των ανθρώπινων επιστημών, τα μαθηματικά θεωρούνταν ο πλέον καθαρός, ασφαλής, καλά τεκμηριωμένος και καλύτερα θεμελιωμένος τομέας της γνώσης. Λόγω της φύσης τους, τα μαθηματικά ήταν ο πρώτος τομέας όπου έγινε μια προσπάθεια να τεθούν τα θεμέλια μιας πλήρως θεμελιωμένης θεωρίας - η οποία και απέτυχε (δείτε το πρόγραμμα Hilbert, τα παράδοξα του Russel και το θεώρημα της μη-πληρότητας του Godel).

Εντούτοις τα μαθηματικά έχουν προβλήματα ακόμη και σε περισσότερο βασικά πράγματα. Προσπαθήστε να ζητήσετε από έναν μαθηματικό να γράψει σε ένα χαρτί τον αριθμό "π". Θα αρχίσει τα πρώτα ψηφία 3.14159… και θα σταματήσει έπειτα. Θα του ρωτήσετε "γιατί σταματήσατε;" και θα απαντήσει "Σταμάτησα επειδή το "π" έχει άπειρα ψηφία και δεν τα ξέρουμε όλα. Επίσης έχουμε αποδείξει ότι ο άπειρος αριθμός ψηφίων του δεν ακολουθεί οποιοδήποτε επαναληπτικό μοτίβο. Έτσι δεν μπορούμε να τα γράψουμε όλα". Αλλά δεν ικανοποιείστε… Θέλετε να μάθετε τι είναι το "π".

Το εντυπωσιακό πράγμα με την παραπάνω ιστορία, είναι ότι δεν θα πάρετε ποτέ μια απάντηση και ότι οι μαθηματικοί αισθάνονται άνετοι με αυτό! Τα μαθηματικά έχουν ονομάσει μερικούς αριθμούς ως "άρρητους", που σημαίνει ότι δεν μπορούν να εκφραστούν γραπτά δεδομένου του ότι έχουν άπειρα ψηφία που δεν θα ακολουθήσουν ποτέ ένα μοτίβο. Ένας από αυτούς τους αριθμούς είναι το "π". Η τετραγωνική ρίζα 2 είναι ένα άλλο παράδειγμα άρρητου αριθμού. Είναι η εξήγηση αυτή αρκετή για την ανθρώπινη σκέψη; Όχι. Όταν η φιλοδοξία των μαθηματικών είναι να αποτελέσουν τον ακριβέστερο και καλύτερα θεμελιωμένο επιστημονικό τομέα, το να ζητήσει κανείς από έναν μαθηματικό να γράψει στο χαρτί έναν αριθμό ακούγεται γελοίο. Αλλά αυτό είναι ακριβώς αυτό που δεν μπορεί να κάνει! Λένε ότι πρέπει να είμαστε ευχαριστημένοι από τα 1 δισεκατομμύριο ψηφία που έχουμε υπολογίσει για το "π", αλλά μπορούμε εμείς να είμαστε ευτυχείς όταν η "ακριβής" επιστήμη δεν μπορεί να μετρήσει;!;

Το παραπάνω είναι κάτι περισσότερο από ένα καλό κόλπο για να παίξει κανείς. Το παραπάνω παρουσιάζει την έμφυτη ανικανότητα των μαθηματικών να χρησιμοποιήσουν την ίδια τους τη γλώσσα ώστε να μιλήσουν! Και εάν αρχίσουμε με αυτό, ποίος ξέρει τι άλλους περιορισμούς έχουμε αγνοήσει;

VI.

Αποτυχίες των θετικών επιστημών

Επιστήμες όπως η φυσική, η βιολογία και η χημεία έχουν αποτύχει να δώσουν εξηγήσεις για πολλά πράγματα που βιώνουμε στην καθημερινότητα μας. Μερικά από αυτά περιλαμβάνουν:

1. Δεν υπάρχει καμία επιστημονική θεωρία που να απαιτεί "αιτιότητα" (δηλ. το ότι όλα αυτά που συμβαίνουν έχουν μια προγενέστερη αιτία). Όσον αφορά στους επιστήμονες, θα μπορούσαν να συμβούν γεγονότα και η αιτία τους να υπήρχε πριν από αυτά.

2. Δεν υπάρχει καμία επιστημονική θεωρία που να απαιτεί "ροή του χρόνου προς τα εμπρός" όπως εμείς την αισθανόμαστε. Όσον αφορά στους επιστήμονες, το "βέλος του χρόνου" μπορεί να τρέχει και προς τα πίσω χωρίς κανένα πρόβλημα για τις θεωρίες τους. Μερικοί επιστήμονες σήμερα έχουν προσπαθήσει να εξηγήσουν ότι μερικές επιστημονικές θεωρίες (όπως η θερμοδυναμική) πραγματικά απαιτούν το βέλος του χρόνου να πηγαίνει προς τα εμπρός, αλλά χωρίς μεγάλη επιτυχία.

3. Καμία επιστημονική θεωρία δεν εξηγεί την ανθρώπινη καλοσύνη, την ανθρώπινη αυταπάρνηση. Η θεωρία της εξέλιξης - ανεξάρτητα από το πόσο η θεωρία αυτή εξηγεί πολλά πράγματα για την εξέλιξη των ειδών - δεν μπορεί να εξηγήσει γιατί μπορεί κανείς να διακινδυνεψει τη ζωή του για να σώσει έναν τελείως άγνωστο [βλ. το "Evolution and Intelligent Design - The way to an agreement" για περισσότερα σε αυτό].

Πρέπει να σημειωθεί ότι δεν εξετάζω εδώ εάν η επιστήμη είναι σωστή ή όχι στα παραπάνω σημεία. Παραδείγματος χάριν και όσον αφορά στο σημείο 2 παραπάνω, ο χρόνος θα μπορούσε να είναι μια από τις πιο επίμονες παραισθήσεις μας και η επιστήμη θα μπορούσε να είναι σωστή στο ότι δεν βρίσκει στοιχείων για να υποστηριχθεί το "πέρασμα του χρόνου" (βλ. και τα όσα αναφέρει ο Godel σχετικά με τον άχρονο κόσμο). Αυτό δεν επηρεάζει το επιχείρημά μου. Αυτό που είναι σημαντικό εδώ είναι η έμφυτη ανικανότητα της επιστήμης να δώσει μια ξεκάθαρη απάντηση στις ερωτήσεις, μια ανικανότητα πολύ εμφανής για να αγνοηθεί.

VII.

Επιτυχίες των θετικών επιστημών

Παρά τα παραπάνω, οι θετικές επιστήμες είναι πράγματι πολύ καλά εργαλεία που μας επιτρέπουν να κατανοήσουμε αρκετά πράγματα για το φυσικό κόσμο. Οι επιστήμονες σήμερα έχουν δημιουργήσει πραγματικά καλά πρότυπα της φύσης που μας περιβάλλει, μοντέλα τα οποία κάνουν προβλέψεις και μπορούν να μας βοηθήσουν να ζήσουμε καλύτερες ζωές ή να εργαστούμε πιο παραγωγικά. Είναι καλό να είμαστε ειλικρινείς και να το αναγνωρίσουμε αυτό. Απλά οι άνθρωποι πρέπει να μην βλέπουν μόνο το ένα δέντρο αλλά όλο το δάσος. Και τα άλλα δέντρα είναι εξίσου (αν όχι περισσότερο) ωραία...

VIII.

Συμπεράσματα

Πρέπει να χρησιμοποιήσουμε τις θετικές επιστήμες προσεκτικά και να έχουμε πάντα στο μυαλό μας τους περιορισμούς τους. Οι άνθρωποι είναι κάτι περισσότερο από ηλεκτρόνια και πρωτόνια και αυτό απαιτεί την ταυτόχρονη χρήση άλλων τρόπων σκέψης - όχι μόνο την παρατήρηση και την επαγωγή. Υπάρχουν και άλλοι τρόποι που βοηθούν στην έρευνα για την αλήθεια. Η πίστη σε ένα πράγμα μπορεί μόνο να είναι πραγματικά επικίνδυνη. Θεωρώντας ότι υπάρχει μόνο ο "επιστημονικός" τρόπος σκέψης μπορεί να αποβάλει το πνεύμα, την ηθική, την αυταπάρνηση, ακόμα και τον ίδιο τον άνθρωπο από τον κόσμο. Πολλές ανθρώπινες αξίες δεν είναι κατανοητές από την επιστήμη. Περισσότερη φιλοσοφία και λιγότερος "επιστημονισμός" θα αποδεικνυόταν πολύ χρήσιμος στη σημερινή κοινωνία…

Σπύρος Κάκος

Πηγή: http://harmonia-philosophica.blogspot.gr/2010/08/blog-post_27.html

--------

IX. Βιβλιογραφία

1. "The meaning and limits of exact science" (Sinn und Grenzen der exakten Wissenschaft), Max Planck.

2. "Nature and the Greeks", Erwin Schroedinger.

3. "Philosophy - A graphic guide to the history of thinking", Dave Robinson and Judy Groves.

4. ’Tractatus Logico-Philosophicus’, Lugwig Wittgenstein.

References

1. "Dissent Over Descent", Steve Fuller.

2. http://www.ditext.com/runes/index.html

3. http://plato.stanford.edu/entries/materialism-eliminative/

4. http://plato.stanford.edu/entries/physicalism/

5. http://www.discovery.org/a/317

6.http://www.st-edmunds.cam.ac.uk/faraday/resources/Faraday%20Papers/Faraday%20Paper%202%20Trigg_EN.pdf

7. http://en.wikipedia.org/wiki/Mediocrity_principle

8. http://en.wikipedia.org/wiki/Copernican_principle

9. http://sthweb.bu.edu/archives/index.php?option=com_awiki&view=mediawiki&article=User:Delta_x

10. Quotes of dogma from "The Observational Approach to Cosmology": (1) http://nedwww.ipac.caltech.edu/level5/Sept04/Hubble/Hubble3_2.html, (2) http://nedwww.ipac.caltech.edu/level5/Sept04/Hubble/Hubble3_4.html, (3) http://nedwww.ipac.caltech.edu/level5/Sept04/Hubble/Hubble3_6.html
http://nedwww.ipac.caltech.edu/level5/Sept04/Hubble/Hubble3_2.html

11. Επιστήμη ή Θεός;, John Polkinghorne, Εκδόσεις Τραυλός, Αθήνα, 1996, σελ. 138.

12. Αποχαιρετισμός στον Λόγο, Paul K. Feyerabend, Εκδόσεις Εκκρεμές, Αθήνα, 2002, σελ. 261.

13. http://www.orgonelab.org/miller.htm

14. Γράμμα στον Besso, παρατιθέμενο από τον Carl Seelig, Albert Einstein, Ζυρίχη, 1954, σελ. 195.

15. Σπύρος Κάκος [Spiros Kakos], Harmonia Philosophica, Αθήνα, 2010. 
http://knol.google.com/k/harmonia-philosophica

16. http://en.wikipedia.org/wiki/Dialetheism

17. Μεγάλες έριδες στα μαθηματικά, Hal Hellman, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2010.