ΤΟ ΒΙΒΛΙΟΝ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΑΠΟΚΑΛΥΨΕΩΣ
ΚΑΙ Ο ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ ΤΗΣ

Στεργίου Ν. Σάκκου
Καθηγητού Α.Π.Θ.

Σ’ όλα τα βιβλία της αγίας Γραφής, κατά κύριο δε λόγο στα προφητικά, απαντούν συμβολικές εκφράσεις, οι οποίες χαρακτηρίζουν επίσης και τα αποκαλυπτικά κείμενα. Η αφθονία συμβολικών εκφράσεων στα προφητικά βιβλία οφείλεται στο γεγονός ότι οι προφήτες συχνά λαμβάνουν από τον Θεό προφητείες με την μορφή συμβολικών παραστάσεων (Βλ. Ζαχ. 1, 7-6,15, Δαν. 7-8) και μερικές φορές καταφεύγουν οι ίδιοι στη χρήσι συμβόλων, διότι δεν μπορούν να εκφράσουν τα οράματά τους με την γλώσσα της εποχής τους.⁽¹⁾  Εύλογα, λοιπόν, στην Αποκάλυψι του Ιωάννου, ένα σαφώς προφητικό βιβλίο, κυριαρχεί η συμβολική χρήσι εκφράσεων, προσώπων, χρωμάτων, αριθμών και παραστάσεων. Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό ότι ήδη στον πρώτο στίχο του βιβλίου ο ιερός συγγραφέας δηλώνει σχετικά με το περιεχόμενό του ότι ο Θεός «ἐσήμανεν ἀποστείλας διά τοῦ ἀγγέλου αὐτοῦ τῷ δούλῳ αὐτοῦ» (Απ. 1,1). Αποκάλυψε ο Θεός στον Ιωάννη «ἅ εἰσι καί ἅ μέλλει γίνεσθαι μετά ταῦτα» (Απ. 1, 19) με οράσεις οι οποίες περιείχαν σήμανσι, δηλαδή συμβολικές εικόνες.⁽²⁾ 

Ο Ιωάννης, μάλιστα, καθώς και οι πρώτοι παραλήπτες της Αποκαλύψεως, «αἱ ἑπτά ἐκκλησίαι αἱ ἐν τῇ Ἀσίᾳ» (Απ. 1,4) ήσαν εξοικειωμένοι με την χρήσι των συμβόλων. Το ασιατικό πνεύμα συνήθιζε να εκφράζη τις ιδέες του, θρησκευτικές και πολιτικές, με σύμβολα και τύπους. Αυτό μαρτυρούν οι κιστοφόροι (νομίσματα) και άλλα ευρήματα της περιοχής που φέρουν συμβολικές παραστάσεις.⁽³⁾   Την ασιατική αυτή συνήθεια που είχε επιδράσει βαθιά και στους ασιάτες χριστιανούς χρησιμοποιεί ο Θεός για να δείξη «τοῖς δούλοις αὐτοῦ ἅ δεῖ γενέσθαι ἐν τάχει» (Απ. 1,1). Στην πραγματικότητα, η πρωτοβουλία στην χρήσι συμβόλων ανήκει στον Θεό, ο οποίος κατά την εκδίωξιν των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο διατύπωσε το λεγόμενο πρωτευαγγέλιο με συμβολικές εκφράσεις: «αὐτός σοῦ τηρήσει κεφαλήν, καί σύ τηρήσεις αὐτοῦ πτέρναν» (Γεν. 3,15).

Με το συμβολισμό της Αποκαλύψεως οι εκκλησίες της Ασίας εφοδιάζονται με ένα αντίβαρο ενάντια στην άφθονη χρήσι συμβόλων από τους ειδωλολάτρες.⁽⁴⁾  Και δεν πρόκειται απλώς για αντίβαρο. Σύμβολα συνηθισμένα στον ειδωλολατρικό κόσμο αποκτούν στην Αποκάλυψη αντίκρυσμα με υψηλό, θεϊκό ή έστω βαρυσήμαντο νόημα. Κάτι ανάλογο θα συμβεί αργότερα, όταν ο Άγιος Ιωάννης θα γράψη στο Ευαγγέλιό του: «Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος, καί ὁ Λόγος ἦν πρός τόν Θεόν, καί ὁ Θεός ἦν ὁ Λόγος». Ακούγοντας να γίνεται πολύς λόγος στην Μ. Ασία περί του Λόγου ως ανωτάτου πάντων, ο ιερός ευαγγελιστής λέγει: «Νά, ὁ Λόγος εἶναι Υἱός τοῦ Θεοῦ, ὁ Ἰησοῦς Χριστός, ὁ ἰδικός μας Κύριος».⁽⁵⁾  

Ο συμβολισμός επιτελεί στην Αποκάλυψι τριπλή λειτουργία:

1. Καλύπτει εν μέρει τον προφητικό λόγο από τα μάτια των Ρωμαίων, των ειδωλολατρών κατακτητών, και προστατεύει τον Ιωάννη και τους πιστούς από την οργή τους.⁽⁶⁾  Βεβαίως οι παραλήπτες της Αποκαλύψεως αντιλαμβάνονταν πολύ καλά τις συμβολικές αναφορές του Ιωάννου στην αντίχριστη Ρώμη, καθόσον είχε προηγηθή σχετική προφορική διδασκαλία από τους αποστόλους που έδρασαν στη Μ. Ασία.⁽⁷⁾ 

2. Λειτουργεί παρόμοια με τις παραβολές που χρησιμοποιούσαν οι προφήτες και ο Κύριος. Αφήνει αδιάφορους τους χλιαρούς ή ψυχρούς στην πίστι και αφυπνίζει το εκλεκτό κατάλοιπο του λαού του Θεού, ώστε να εντείνη το ενδιαφέρον του για την κατανόησι του θείου λόγου και την υπακοή σ’ αυτόν.⁽⁸⁾ 

3. Αναδεικνύει την διαχρονικότητα του συμβολιζομένου, καθ’ όσον δεν το περιορίζει σε μια και μόνη περίπτωσι μιας συγκεκριμένης εποχής.⁽⁹⁾  Έτσι, υπό τον όρο «Βαβυλών» (Απ. 14,8. 16,9. 17,5. 18,2. 10,21), π.χ. εννοείται όχι μόνον η αντίχριστη ρωμαϊκή αυτοκρατορία, αλλά και κάθε κοσμική εξουσία που στρέφεται κατά της Εκκλησίας, κάθε πνευματική ή πολιτική δύναμι που γίνεται όργανο του σατανά, για να βλάψη την πίστη των χριστιανών και να εμποδίση το έργο της Εκκλησίας.

Τα ποικίλα γεγονότα τα οποία πρόκειται να εξαγγείλη ο Ιωάννης και τα πνευματικά νοήματα που οφείλει να μεταφέρη στους πιστούς, ασφαλώς του τα αποκαλύπτει ο Θεός κάτω από εικόνες και παραστάσεις που ανήκουν στον κύκλο των γνώσεων και εμπειριών του ευαγγελιστού. Και ο Ιωάννης περιγράφει ό,τι ακριβώς βλέπει. Οι παραστάσεις της Αποκαλύψεως θυμίζουν εικόνες απ’ όλους τους τομείς της φύσεως και της ζωής. Ζωικό και φυτικό βασίλειο, γεωργική και εμπορική ζωή, θάλασσα, ουρανός, φυσικά φαινόμενα, πολύτιμοι λίθοι, αλλά και η ανθρώπινη ζωή, με τη μητέρα και το παιδί, την παρθένο νύμφη, την πόρνη, τον πόλεμο, την ειρήνη, τα μεταφορικά μέσα, προσφέρουν μια αφθονία εικόνων με τις οποίες εκφράζονται οι αλήθειες του θεοπνεύστου αυτού βιβλίου.

Οπωσδήποτε, παρόμοιες εικόνες συναντώνται επίσης σε διάφορα κείμενα της ιουδαϊκής και θύραθεν γραμματείας. Το γεγονός αυτό δεν πρέπει να μας παραπλανήση και να μας οδηγήση στο συμπέρασμα ότι ο Ιωάννης χρησιμοποίησε διάφορες πηγές για την καταγραφή των οράσεών του.⁽¹⁰⁾ 

Μοναδική του πηγή είναι ο Θεός, ο οποίος του έδειξε τις οπτασίες. Βεβαίως, όπως προανέφερα, ο Θεός πρόσφερε στον Ιωάννη τις αποκαλύψεις με συμβολικές εικόνες, τις οποίες ως επί το πλείστον γνώριζε ο προφήτης όχι μόνο από την φυσική ζωή αλλά και από την αγία Γραφή.

Μπορούμε, λοιπόν, να διακρίνουμε την συγγένεια των συμβολικών παραστάσεων της Αποκαλύψεως προς παραστάσεις γνωστές:

1. Πρωτίστως και κυρίως από την Παλαιά Διαθήκη.⁽¹¹⁾ Ονόματα προσώπων (Βαλαάμ, Ιεζάβελ) ή πόλεων (Ιερουσαλήμ, Βαβυλών, Σόδομα), τοπωνύμια (όρος Σιών, Αρμαγεδών), αλλά επίσης τόποι και αντικείμενα λατρείας του Ισραήλ (η Σκηνή του Μαρτυρίου και ο Ναός με το θυσιαστήριο, το θυμιατό και την Κιβωτό της Διαθήκης) εμφανίζονται στην Αποκάλυψι ως σύμβολα γεγονότων και καταστάσεων της Εκκλησίας, στρατευομένης και θριαμβεύουσας, και του κόσμου.

2. Από την Καινή Διαθήκη. Βεβαίως η Αποκάλυψι είναι το μόνο προφητικό βιβλίο της Καινής διαθήκης. Εντούτοις, προφητικά στοιχεία υπάρχουν και στα άλλα καινοδιαθηκικά βιβλία. Στην πραγματικότητα, σ’ όλα τα βιβλία της Καινής Διαθήκης, Ευαγγέλια, Πράξεις Αποστόλων, Επιστολές, Αποκάλυψι, υπάρχουν και ιστορικά και διδακτικά και προφητικά στοιχεία. Οι συμβολικές περιγραφές της Αποκαλύψεως εμφανίζουν συγγένεια με το Β΄ Θεσ. 2,1-12, όπου ο απόστολος Παύλος μιλά για τον αντίχριστο, και κυρίως με την λεγόμενη «μικρή Αποκάλυψι» (Μθ. 24, Μρ. 13. Λκ.21), όπου ο ίδιος ο Κύριος προφητεύει τα μελλοντικά γεγονότα. Αυτά τα ίδια γεγονότα, που άκουσε ο ευαγγελιστής Ιωάννης από το στόμα του Κυρίου επί γης, αυτά περιγράφει παραστατικά στην μεγάλη Αποκάλυψί του, όπως του τα έδειξε «ἐν πνεύματι» (Απ. 1, 10) ο αναστημένος και δοξασμένος Ιησούς. Και επειδή η Αποκάλυψι είναι το πρώτο έργο του, δεν αναφέρει στο ευαγγέλιο του την «μικρή Αποκάλυψι», την οποία άλλωστε καταγράφουν οι τρεις προγενέστεροί του ευαγγελισταί.

Αυθαίρετους και αβάσιμους θεωρώ τους ισχυρισμούς ότι κάποιες εικόνες αντλεί η Αποκάλυψι από τη θεματική της αποκαλυπτικής.⁽¹²⁾   Το γεγονός ότι υπάρχουν κάποια στοιχεία κοινά στην Αποκάλυψι και στις ιουδαϊκές ή χριστιανικές αποκαλύψεις δεν αποτελεί απόδειξι ότι η πρώτη τα δανείστηκε από τις άλλες. Όπως ήδη ανέφερα, αρκετά σύμβολα αποτελούν κοινό τόπο στις ασιατικές παραδόσεις και εμφανίζονται στην Αποκάλυψι. Άλλωστε οι διάφορες αποκαλύψεις είναι ως επί το πλείστον μεταγενέστερες της Αποκαλύψεως.⁽¹³⁾ 
Επίσης αστήρικτες είναι οι απόψεις ότι η Αποκάλυψι περιέχει επιδράσεις από ειδωλολατρικές θρησκείες⁽¹⁴⁾ μάλιστα δε και ίχνη συγκρητισμού. Οπωσδήποτε από αυτές τις εικασίες απουσιάζει η κατανόησι του πνεύματος του ιερού βιβλίου, του χριστιανικού χαρακτήρος του,⁽¹⁵⁾  που δεν συμβιβάζεται με οτιδήποτε ειδωλολατρικό. Αρκεί μία ανάγνωσι της Αποκαλύψεως για να αντιληφθή ο καλοπροαίρετος αναγνώστης την αποστροφή του Κυρίου προς την ειδωλολατρία και την τελεσίδικη καταδίκη των ειδωλολατρών (βλ. Απ. 21,8. 22,15). Ο Ιωάννης, ο οποίος είδε, άκουσε και κατέγραψε όλα αυτά και με την αγωνία του πνευματικού ποιμένος παραγγέλλει στους πιστούς «Τεκνία, φυλάξατε ἑαυτούς ἀπό τῶν εἰδώλων» (Α΄Ιω. 5,21), πως θα κατέφευγε σε ειδωλολατρικά δάνεια;

Είναι αξιοσημείωτο ότι και εκείνοι που ισχυρίζονται ότι ο Ιωάννης επηρεάζεται από ξένες πηγές παραδέχονται ότι ο συγγραφέας της Αποκαλύψεως κινείται με πλήρη ανεξαρτησία και πρωτοτυπία,⁽¹⁶⁾  αφού μάλιστα πολλές από τις εικόνες του βιβλίου δεν συναντώνται ούτε στην Παλαιά Διαθήκη ούτε σε άλλα κείμενα. Είναι εικόνες κυρίως από την επίγεια ζωή του Χριστού (π.χ. η γυναίκα με το παιδί στο 12^ο κεφ.)⁽¹⁷⁾ και από την εμπορική κίνησι των μικρασιατικών πόλεων (π.χ. οι απαριθμήσεις των εμπορικών ειδών στο 18^ο κεφ., των πολύτιμων λίθων στο 21^ο κεφ.) προς τις εκκλησίες των οποίων απευθύνεται το βιβλίο.

Τα ιδιάζοντα χαρακτηριστικά του συμβολισμού της Αποκαλύψεως είναι:

1. Ελευθερία στη χρήσι των συμβόλων και των εικόνων. Δεν χρησιμοποιείται το ίδιο συμβολικό λεξιλόγιο στα διάφορα τμήματα του βιβλίου, αλλά ούτε και στη ροή του ιδίου οράματος.⁽¹⁸⁾ Δημιουργείται έτσι εκ πρώτης όψεως η εντύπωσι του χάους, ώστε, για να προσεγγίσουμε το νόημα, «θα έπρεπε να έχη γραφή ένα λεξικό - ή καλύτερα μια γραμματική κι ένα συντακτικό- της εικονογραφίας και των συμβόλων της Αποκαλύψεως», όπως επιτυχημένα έχει λεχθή.⁽¹⁹⁾ 
Η προσεκτική όμως μελέτη αποκαλύπτει στον αναγνώστη ότι και τα οράματα που φαίνονται άσχετα και ασύνδετα μεταξύ τους περιέχονται στο ίδιο πλαίσιο. Αυτό καθορίζεται από ορισμένα σύμβολα, όπως είναι το αρνίο, ο δράκοντας, η γυναίκα του κεφ. 12, η οποία εμφανίζεται και πάλι ολόλαμπρη ως ουράνια πόλι στο κεφ. 21, τα δύο θηρία, η Βαβυλώνα.

2. Συγγένεια ή και ταύτισι διαφορετικών συμβόλων. Το ίδιο πρόσωπο ή γεγονός μπορεί να συμβολίζεται με διαφορετικά σύμβολα.⁽²⁰⁾ Ο Ιησούς Χριστός π.χ. συμβολίζεται με παραστάσεις που φαίνονται απόλυτα ανεξάρτητες και άσχετες μεταξύ τους: ως ο Υιός του ανθρώπου (Απ. 1,13), ως ο λέων ο εκ της φυλής του Ιούδα (5,5), ως το αρνίο (5,6), ως ο ιππέας του λευκού ίππου (6,2). Οι πληγές που περιγράφονται με το συμβολισμό των επτά σφραγίδων, των επτά σαλπίγγων και των επτά φιαλών, παρά την διαφορετικότητα των συμβόλων αυτών, δεν διαφέρουν ουσιαστικά μεταξύ τους.⁽²¹⁾ 

3. Αντίστροφα, το ίδιο σύμβολο μπορεί να συμβολίζη διαδοχικά δύο ή περισσότερες πραγματικότητες. Σύμφωνα π.χ. με το Απ. 17,2-10 τα επτά κεφάλια του θηρίου «ὄρη ἑπτά εἰσι... καί βασιλεῖς ἑπτά εἰσι».

4. Σύμβολα που αλληλοσυμβολίζονται, με έναν «συμβολισμό πολλῶν ἐπιπέδων».⁽²²⁾ Αυτό π.χ. συμβαίνει με τους «ἀστέρας» και τους «ἀγγέλους τῶν ἑπτά ἐκκλησιῶν» (Απ. 1,20). Οι αστέρες συμβολίζουν τους «ἀγγέλους» των εκκλησιών και αυτοί τους επισκόπους των εκκλησιών και συνεκδοχικά τις εκκλησίες. Επίσης, κάτι παρόμοιο συμβαίνει με το επτακέφαλο θηρίο και με μία από τις κεφαλές του, η οποία έχει όλες τις ιδιότητες του θηρίου.

5. Σύμβολα δυνάμεως και νίκης μετασχηματίζονται σε εικόνες πόνου και αδυναμίας,. Έτσι, ενώ ο Ιωάννης ακούει ότι «ἐνίκησεν ὁ λέων ὁ ἐκ τῆς φυλῆς τοῦ Ἰούδα» (5,5) βλέπει «ἀρνίον ἐστηκός ὡς ἐσφαγμένον» (5,6). ⁽²³⁾  Ομοίως οι πιστοί «ἐνίκησαν αὐτόν (τόν διάβολον) διά τό αἶμα τοῦ ἀρνίου καί διά τόν λόγον τῆς μαρτυρίας αὐτῶν, καί οὐκ ἠγάπησαν τήν ψυχήν αὐτῶν ἄχρι θανάτου» (12,11), δηλαδή τα θύματα αναδεικνύονται με τη θυσία νικητές.⁽²⁴⁾  

6. Συχνή χρήσι παράξενων και αφύσικων συμβόλων, που περιγράφουν πρόσωπα και καταστάσεις με τρόπο υπερβολικό, προκειμένου να δοθή το μήνυμα με μεγαλύτερη έμφασι.⁽²⁵⁾ 

7. Ιδιορρυθμία ως προς την σύνθεσι των εικόνων. Πολλές από τις περιγραφές του βιβλίου δεν είναι δυνατόν να απεικονισθούν,⁽²⁶⁾  ούτε καν να συλληφθούν από την ανθρώπινη διαδικασία,⁽²⁷⁾  καθόσον τα συμβολιζόμενα βρίσκονται έξω από τον κύκλο της ανθρωπίνης γνώσεως και εμπειρίας.

Σε αρκετές περιπτώσεις η ερμηνεία των συμβόλων της Αποκαλύψεως αναφέρεται από τον ίδιο τον Ιωάννη πλήρως ή εν μέρει (π.χ. στα Απ. 1,20. 4,5. 5,6. 12,9. 17,9. 12,15). Παραμένουν όμως κάποιες συμβολικές μορφές, ως προς τις οποίες υπάρχει ποικιλία ερμηνειών ακόμη και μεταξύ των ερμηνευτών που ακολουθούν την ίδια γενική ερμηνευτική μέθοδο.⁽²⁸⁾ 

Μπορούμε να διατυπώσουμε τις ακόλουθες αρχές ερμηνείας των συμβόλων της Αποκαλύψεως:

1. Χρειάζεται κατ’ αρχήν γνώσι των χαρακτηριστικών του συμβολισμού της Αποκαλύψεως.

2. Όπου το ίδιο κείμενο δεν δίνει καμία ερμηνεία, οι παραστάσεις ως επί το πλείστον πρέπει να εκληφθούν με συμβολική σημασία⁽²⁹⁾  «αλληγορικώς», όχι όμως κατά την αυθαιρεσία της αλληγορικής ερμηνείας.⁽³⁰⁾

3. Υπάρχουν περιπτώσεις στις οποίες ένα στοιχείο συμβολισμού εμφανίζεται σε μια περιγραφή, η οποία δεν πρέπει ως επί το πλείστον να ερμηνευθή συμβολικά.⁽³¹⁾ 

4. Μερικές από τις εικόνες της Αποκαλύψεως δεν πρέπει να ερμηνευθούν ως συμβολικές. Χρησιμεύουν απλώς για να προσθέσουν ζωηρότητα και κίνηση στη συνάφεια.⁽³²⁾ 

5. Διαδοχικά μέλη μιας σειράς οραμάτων δεν υπονοούν αναγκαστικά μια χρονολογική συνέχεια.

6. Οι αριθμοί τρία, τέσσερα, έξι, επτά, δώδεκα κ.α. έχουν ιδιάζουσα σημασία,⁽³³⁾  η οποία μάλιστα, δεν είναι μονοσήμαντη. Π.χ. στον αριθμό του θηρίου 666, το 6, ως υπολειπόμενο του 7, θεωρείται σύμβολο της ελλείψεως και του κακού, αλλά εν τούτοις τα «ζώα» γύρω από τον θρόνο είναι εξαπτέρυγα (Απ. 4,8) σύμβολο που εκφράζει την πλήρη και τέλεια κίνησί τους σε κάθε κατεύθυνσι.

7. Ο ερμηνευτής δεν πρέπει να παρασύρεται από τα δεδομένα και τις αντιλήψεις της δικής του εποχής, για να ερμηνεύση τις συμβολικές παραστάσεις της Αποκαλύψεως.⁽³⁴⁾ 

8. Τα σύμβολα της Αποκαλύψεως είναι τύποι, οι οποίοι βρίσκουν εφαρμογή όχι μόνο στην πρώτη πραγματικότητα, την οποία αρχικά συμβολίζουν, αλλά επί πλέον σε διάφορα γεγονότα και πρόσωπα ανά τους αιώνες, Η ερμηνεία τους, λοιπόν, δεν εξαντλείται σε συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα ή πρόσωπα.⁽³⁵⁾ 

Την αλήθεια αυτή κατανοούμε σαφώς από την ερμηνεία που δίδει ο ίδιος ο Κύριος και οι απόστολοι σε γεγονότα και πρόσωπα της Παλαιάς Διαθήκης. Μάταια, π.χ., πάσχιζαν οι ραββίνοι να εξηγήσουν γιατί ο Θεός διέσωσε τους Ισραηλίτες από τη μάστιγα των φιδιών υποδεικνύοντας την ύψωση του χαλκίνου όφεως. Την απάντησι άκουσε από το στόμα του Ιησού ο φαρισαίος Νικόδημος: «Καθώς Μωϋσῆς ὕψωσε τόν ὄφιν ἐν τῇ ἐρήμῳ, οὕτως ὑψωθῆναι δεῖ τόν υἱόν τοῦ ἀνθρώπου, ἵνα πᾶς ὁ πιστεύων εἰς αὐτόν μή ἀπόληται, ἀλλ ’ ἔχῃ ζωήν αἰώνιον» ( Ιω. 3,14-15). Στη συνέχεια είδε να πραγματοποιούνται τα λόγια αυτά στο Γολγοθά, όπου ο Κύριος «θανάτῳ θάνατον ἐπάτησε». Επίσης στο περίφημο λόγο του Ιησού περί του άρτου της ζωής γίνεται σαφές ότι το μάννα είναι τύπος της σάρκας του Κυρίου, την οποία λαμβάνουμε στο μυστήριο της θείας Κοινωνίας (βλ. Ιω. 6,32-58). Ο απόστολος Παύλος βλέπει στην Ερυθρά θάλασσα και στη νεφέλη που ακολουθούσε τους Ισραηλίτες το νερό του Βαπτίσματος, στο βράχο που ανέβλυσε νερό τον ίδιο τον Χριστό, και επισημαίνει ότι «ταῦτα τύποι ἡμῶν ἐγενήθησαν» (βλ. Α΄ Κορ. 10, 1-6). Επιπλέον, ο Κάιν ερμηνεύεται από τον ευαγγελιστή Ιωάννη και τον απόστολο Ιούδα ως τύπος φθόνου, μισαδελφίας και φόνου (βλ. Α΄ Ιω. 3,12. Ιούδα 11).⁽³⁶⁾ 

9. Ο καλύτερος ερμηνευτής των συμβόλων της Αποκαλύψεως είναι η ίδια η ιστορία.⁽³⁷⁾  Ο επιστήμονας ερμηνευτής δεν έχη την δυνατότητα να κατανοήση όλα τα σύμβολα, ενώ παράλληλα και γι αυτά που φαίνεται να κατανοή δεν μπορεί να εμφανίζεται πάντοτε απολύτως βέβαιος.⁽³⁸⁾  

Σ’ όλα τα παραπάνω πρέπει να προστεθή ότι ένα μεγάλο μέρος της ερμηνείας επαφίεται στην «ερμηνευτική διακριτικότητα του ερμηνευτού»⁽³⁹⁾  διακριτικότητα βεβαίως «ἐν Πνευμάτι»,⁽⁴⁰⁾  καθ’ όσον το ερμηνευόμενο είναι «τί τό Πνεῦμα λέγει». Όσο μπορούμε να εντοπίσουμε την ψυχή ανατέμνοντας το ανθρώπινο σώμα, τόσο μπορούμε να βρούμε την σωστή ερμηνεία της Αποκαλύψεως προσεγγίζοντάς την άνευ Πνεύματος.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

(1) Βλ. Σ. Σάκκου, Εἰσαγωγή εἰς τήν Καινήν Διαθήκην , Θεσ/νίκη, 1984, σ. 204.

(2) Είναι γνωστό ότι ορισμένοι προβληματίστηκαν ως προς την γνησιότητα των οπτασιών της Αποκαλύψεως υποστηρίζοντας ότι πρόκειται: α) Περί παραισθήσεων του Ιωάννου. β) Περί συμπιλήματος αυτούσιων ή διασκευασμένων ψευδωνύμων ιουδαϊκών και χριστιανικών αποκαλύψεων κ.α. Στις εκδοχές αυτές αντιτίθεται η ιδεολογική και λογοτεχνική ενότητα του βιβλίου, η οποία αναγνωρίζεται σήμερα από τους περισσότερους ερευνητάς. Βλ. Π. Μπρατσιώτου, Ἡ Ἀποκαλύψις τοῦ Ἰωάννου , Αθήνα, 1950, σ. 20. Σ. Αγουρίδου, Εἰσαγωγή εἰς τήν καινήν Διαθήκην , Αθήνα, 1971, σ. 405. Ο πρώτος μάλιστα επικαλείται και την άποψι του W. Bousset, ο οποίος επίσης γνωρίζει την γνησιότητα των εκφραστικών βιωμάτων του Ιωάννου.

(3) W. M. Ramsay, The Letters of the Seven Churches , London, 1904, σ. 288.

(4) Η. Β. Swete, The Apocalypse of St John , London , 1911, σ. cxxxix.

(5 ) Βλ. Σ. Σάκκου, Ἑρμηνεία εἰς τό κατά Ἰωάννην Εὐαγγέλιον , τευχ. Α΄, Θεσ / νίκη 1972, σ. 35-36.

(6) H. Gollinger, Kirche in der Bewährung: Eine Einführung in die Offenbarung des Johannes , Aschaffenburg, 1973, σ. 13.

(7) Πρβλ. Β΄ Θεσ., 2, 5: «Οὐ μνημονεύετε ὅτι ἔτι ὤν πρός ὑμᾶς ταῦτα ἔλεγον ὑμῖν ; Καί νῦν τό κατέχον οἴδατε ...».

(8) Πρβλ. Μθ. 13, 12-14 «ὅστις γάρ ἔχει, δοθήσεται αὐτῷ καί περισσευθήσεται. Ὅστις δε οὔκ ἔχει, καί ὅ ἔχει ἀρθήσεται ἀπ ’ αὐτοῦ. Διά τοῦτο ἐν παραβολαῖς αὐτοῖς λαλῶ, ἵνα βλέποντες μή βλέπωσι καί ἀκούοντες μή ἀκούωσι μηδέ συνῶσι, μήποτε ἐπιστρέψωσι». Ι. Χρυσοστόμου, Εἰς Ψαλμούς , 48,3. PG 55, 225.

(9) Τη διαχρονικότητα των συμβόλων της Αποκαλύψεως επισημαίνει ο G. B. Caird στο άρθρο του «On Deciphering the Book of Revelation : IV. Myth and Legend»" Apocalypse, histoire et eschatologie chr é tiennes », Dieu Vivant 2 (1945) 123: «Στην Αποκάλυψη οι συμβολισμοί, ενώ αναφέρονται σε σύγχρονες πραγματικότητες, είναι ανοικτοί στο μέλλον».

(10) Αρκετοί ερμηνευτές προσπαθούν να εντοπίσουν υποτιθέμενες πηγές μέσα σε όλο το κείμενο της Αποκαλύψεως. Ορισμένοι, μάλιστα, επειδή εντοπίζουν στην Αποκάλυψη κείμενα πρωτότυπα, ενοχλούνται και εμβαθύνουν στην έρευνα για αναζήτησι πηγών.

(11) Βλ. Σάκκου, Εισαγωγή, 188. Ο Ugo Vanni στην ειδική μελέτη του «Il simbolismo nell ’ Apocalisse» Greg 61 (1980) 461-506, γράφει: «Η συμβολική της Αποκαλύψεως με κοσμικές και ανθρωπολογικές συγκρίσεις, χρώματα και αριθμούς έχει την ρίζα πλήρως στην Παλαιά Διαθήκη».

(12) Το γεγονός π.χ. ότι οι επτά βροντές (10,3) και ο αετός (12,14) συνοδεύονται από το οριστικό άρθρο προβάλλεται από τον E. B. Allo αλλά ως δείγμα «ότι πρόκειται για σχήματα γνωστά στην αποκαλυπτική παράδοσι» ( Saint Jean , L ’ Apocalypse , Paris 1921, σ. xlvii ). Ωστόσο, ο ίδιος ερμηνευτής ομολογεί (αυτόθι) ότι οι αποκαλυπτικές παραστάσεις χρησιμοποιούνται από τον Ιωάννη για εντελώς διαφορετική διδασκαλία.

(13) Βλ. Σάκκου, Εισαγωγή , 188. Του αυτού, Ιαννής και Ιαμβρής , Θεσ/νίκη 1973, σ. 7-8, 36.

(14) Βλ. J. E. Carpenter, " Astrology in the Book of Revelation", HibJ 23 (1924-5) 733. Ph. Carrington, " Astral Mythology in the Revelation", AThR 13 (1931) 289- 305.

(15) «Και το να μη δούμε εδώ αυτό το πράγμα ισοδυναμεί με το να μη δούμε τίποτε απολύτως», επισημαίνει ο Ramsay ( Letters , 309).

(16) Πρβλ. I. T. Beckwith, The Apocalypse of John. Studies in Introduction with a Critical and Exegetical Commentary, New York 1919, επανεκτ. Michigan 1967, σ. vii - viii.

(17) Ο Swete γράφει κατηγορηματικά: «Η Γυναίκα με το Παιδί δεν έχει παράλληλο στην Π. Δ., και παρά τις προσπάθειες του Gunkel να βρει την γένεσι αυτής της εξαίρετης εικόνας σε βαβυλωνιακές λαϊκές παραδόσεις, πρέπει να θεωρηθή με σιγουριά ως ουσιαστικά μία δημιουργία του νου του συγγραφέα, υπό την επίδρασι του Πνεύματος του Χριστού» ( Apocalypse , cxxxiii ). Για την ιδιάζουσα αυτή συμβολική παράστασι και τις ερμηνείες που έχει δεχθή βλέπε τις δύο εισηγήσεις μου: «Ἡ γυνή ἡ περιβεβλημένη τον ἥλιον (Απ. 12, 1 ε.ε. )», Πρακτικά Θεολογικού Συνεδρίου Ι. Μ. Θεσσαλονίκης εἰς τιμήν τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου καί ἀειπαρθένου Μαρίας, Θεσ/νίκη 1991, σ. 349-366, και «Ἡ γυναίκα του Από. 12 κατά τήν ἑρμηνεία τῶν ὀκτώ πρώτων αἰώνων», Ἡ Ἀποκάλυψη τοῦ Ἰωάννη, προβλήματα φιλολογικά, ἱστορικά, ἑρμηνευτικά, θεολογικά, Εἰσηγήσεις Στ΄ Συνάξεως Ὀρθοδόξων βιβλικῶν θεολόγων , Λευκωσία 1991, σ. 165-180.

(18) Ο Allo χαρακτηρίζει το φαινόμενο αυτό ως «μια αδυναμία, ή τουλάχιστον μια φιλολογική ιδιαιτερότητα, η οποία καθιστά αρκετά σύνθετο το έργο των υπ o μνηματιστών» ( L ’ Apocalypse , LIX ). Έχοντας εστιασμένη την προσοχή του στο νόημα ο Ιωάννης αλλάζει σύμβολα «μη κοιτάζοντας τις αισθητές εικόνες παρά ως λέξεις συμβατικές, τις οποίες μπορεί κανείς χωρίς δισταγμό να τις αλλάξη την μία με την άλλη, όταν είναι συνώνυμες» (αυτόθι).

(19 ) L. L. Thomson, The Book of Revelation: Apocalypse and Empire , New Yor κ, 1990, σ. 206

(20 ) Πρβλ. G. B. Gaird, " On Deciphering the Book of Revelation : I. Heaven and Earth, ExpTim 74/1 (1962) 14: «Οποιαδήποτε δύο σύμβολα μπορεί να αντιστοιχούν σε δύο διαφορετικά επίγεια γεγονότα, αλλά μπορεί εξίσου να αντιπροσωπεύουν διαφορετικές απόψεις του ίδιου γεγονότος».

(21) Πρβλ. Allo, L ’ Apocalypse , LX : «Είναι σαφώς οι ίδιες συμφορές αρχικά προβλεπόμενες, στην συνέχεια βλεπόμενες». Gaird, ε.α.

(22) Η έκφρασι είναι του Allo (ε.α., LXV ).

(23) O D. L. Barr σχολιάζει: «Ο Ιωάννης κάμει έναν τολμηρό θεολογικό ισχυρισμό. Το αρνίο είναι ο λέων. Ο Ιησούς είναι ο Μεσσίας, αλλά έχει εκτελέσει το μεσσιανικό του αξίωμα με έναν πολύ ασυνήθιστο τρόπο, με το θάνατό του». ( " The Apocalypse as a Symbolic Transformation of the World: A Literary Analysis", Int 38 (1984), 41).

(24) Πρβλ. Barr, αυτόθι, 42.

(25) O G. R. Beasley - Murray θεωρεί την πολιτική γελοιογραφία ως το «πλησιέστερο σύγχρονο παράλληλο» για τα σύμβολα της Αποκαλύψεως ( The Book of Revelation, USA 1987 (1974), σ. 16-17).

(26) Πρβλ. Swete, Apocalypse , cxxxix : «Ο συγγραφέας της Αποκαλύψεως προσέχει να αποφεύγη αντιπροσωπεύσεις που θα μπορούσαν να παρουσιαστούν από την τέχνη του ζωγράφου. Καμία σκηνή στη μεγάλη χριστιανική αποκάλυψι δεν μπορεί να αναπαραχθή επιτυχώς στον καμβά». R. Boyd, " The Book of the Revelation" ( StudBib 4), Int 2, (1948) 469. «Ο Ιωάννης δεν θέλει ο αναγνώστης του να πασχίζη να βρη τη μ o ρφή του π e ριγραφόμενου πράγματος, αλλά θέλει οπωσδήποτε ο αναγνώστης του να κατανοήση τι σημαίνει ή δηλώνει το περιγραφόμενο». Κατά τον B. F. Westcott οι εικόνες της Αποκαλύψεως «είναι συμβολικές και όχι εικονογραφήσιμες» ( Epistles of St . John : The Greek Text , London 1909, σ. 335).

(27) Πρβλ. G. E. Ladd, A Commentary on the Revelation of John , Michigan 1972, σ. 102: «Τα σύμβολα της Αποκαλύψεως δεν νοούνται ως φωτογραφίες αντικειμενικών γεγονότων. Είναι συχνά συμβολικές αναπαραστάσεις πνευματικών πραγματικοτήτων που σχεδόν κανείς δεν μπορεί να φανταστή». M. E. Boring, Revelation , Interpretation , Louisville 1989, σ. 54: «Πολλές από τις σκηνές...όχι μόνο δεν μπορούν να τοποθετηθούν πάνω σε καμβά ή σε οθόνη κινηματογράφου, αλλά δεν μπορούν να τοποθετηθούν ούτε"στην οθόνη του μυαλού».

(28) Πρβλ. F. R. Stagg, “ Interpreting the Book of the Revelation " RevExp 72 (1975) 333: «Κάποιος συμβολισμός μέσα στο βιβλίο είναι εντελώς προφανής ως προς τη σημασία και κάποιος είναι ασύλληπτος ή προς το παρόν πέραν βεβαίας αποκρυπτογραφήσεως. Πιθανόν κάποιοι ήχοι, χρώματα, κινήσεις και μορφές συνδυάζονται για να δημιουργήσουν εντυπώσεις και διαθέσεις τέτοιες, όπως δέος, φόβο, σεβασμό, τρόμο, ελπίδα η ειρήνη». Ο Swete, βαθύς μελετητής της Αποκαλύψεως επισημαίνει ότι «η αβεβαιότητα που κυκλώνει την αποκαλυπτική ερμηνεία δεν μειώνει σοβαρά την γενική αξία του βιβλίου. Ούτε μπορεί να οδηγήση στο να κατηγορηθή ο συγγραφέας ότι είναι άσκοπα δυσνόητος...» ( Α pocalypse , cxxxiv ).

(29) Αντίθετα, κάποιοι ερμηνευταί ισχυρίζονται ότι σε κάποιες περιπτώσεις μπορούμε να ερμηνεύσουμε κυριολεκτικά. Έστι ο J. F. Walvoord, The Revelation of Jesus Christ, London 1966, σ. 30.

(30) Βλ. Σάκκου, Εισαγωγή , 204-205: «Όλα τα σύμβολα ερμηνεύονται αλληγορικώς. Αλλ’ η αλληγορία αύτη δεν έχει ουδεμία σχέσιν με την αλληγορικήν ερμηνείαν, διότι πρώτον μεν αυτός ο θεόπνευστος συγγραφεύς εμφαίνει ότι ομιλεί συμβολικώς δεύτερον δε η αλληγορία είναι μόνον μία και συγκεκριμένη. Το νοούμενον δηλαδή είνε ένα και σταθερόν, και δεν δύναται ο καθείς να υποθέτη ό,τι θέλει, όπως γίνεται εις την αλληξγορικήν ερμηνείαν. Εννοείται ότι κατά την ιστορικήν ερμηνείαν, δια να ερμηνεύσωμεν αλληγορικώς μια συμβολικήν έκφρασιν, πρέπει πρώτα να ερμηνεύσωμεν επιτυχώς τι σημαίνει κατά γράμμα».

(31) Πρβλ. A. S. Peake, The Revelation of John , London 1919, σ. 183-184, ο οποίος αναφέρει ως παράδειγμα την περιγραφή της Ουράνιας Ιερουσαλήμ (Απ. 21). Πρόκειται για πραγματική κατοικία ανθρώπων. Αλλά το κυβοειδές σχήμα της οπωσδήποτε είναι συμβολικό. Ανακαλεί τα Αγία των Αγίων, που σχημάτιζαν τέλειο κύβο, κι εκφράζει την αλήθεια ότι «η σκηνή του Θεού» είναι «μετά των ανθρώπων». Ο G. B. Caird επισημαίνει τη δυσκολία του ερμηνευτού όταν προσπαθεί να αποφασίση πόσο να εκλάβη την εικονική γλώσσα κυριολεκτικά και πόσο συμβολικά ( A Commentary on the Revelation of St . John the Divine , London, 1969, σ. 7).

(32) Πρβλ. Swete, Apocalypse , cxxxiii.

(33) Για τη συμβολική χρήσι των αριθμών γενικά στις αποκαλύψεις βλ. Allo, L ’ Apocalypse , XXXIII - XXXIV. Ειδικά για τους συμβολικούς αριθμούς της Αποκαλύψεως και την ερμηνεία τους βλ. J. P. Lange, Die Offenbarung des Jojannes , Leipzig 1871, σ. 11-12, Swete ε.α. cxxxv - cxxxviii, Allo, ε.α., LII - LIII, R. Boyd, «The Book of the Revelation » ( StudBib 4) Int 2 469-470, Ed. Lohse, Die Offenbarung des Johannes, Göttingen 1971, σ. 22-23, Kl. Gamber, Das Geheimnis der dieben Sterne: Zur Symbolik der Apocalypse , Regensburg 1987. Αναλυτική εξέτασι και ερμηνεία όλων των άλλων συμβόλων της Αποακλύψεως (χρωμάτων, γεωμετρικών σχημάτων, φυσικών φαινομένων κτλ) βλ. Lange, ε.α. 12-32.

(34) Πρβλ. Peak, Revelation, 184: «Ποτέ δεν πρέπει να μπούμε στον πειρασμό να μειώσουμε τις προσδοκίες του συγγραφέα της Αποκαλύψεως στα όρια της δικής μας εμπειρίας». Δεν πρέπει, λοιπόν, να «αναζητούνται αλληγορίες όπου ο συγγραφέας περιγράφει πράγματα με ρεαλιστικό τρόπο, αλλά οι περιγραφές είναι παράξενες κι αταίριαστες στην σύγχρονη θεώρησι» (αυτόθι, 179).

(35) Πολύ σωστά επισημαίνει ο Peak ότι «πρέπει να αποφύγουμε την εξήγησι των φλογερών και λαμπρών περιγραφών (της Αποκαλύψεως) με ψυχρούς υπαινιγμούς σε μακρινά ιστορικά γεγονότα ή με πνευματικές και ηθικές τετριμμένες εκφράσεις» (αυτόθι, 184)

(36) Βλ. Σ. Σάκκου, Ὑπόμνημα εἰς την ἐπιστολήν τοῦ Ἰούδα , Θεσσαλονίκη 1970, σ. 368.

(37) Πρβλ. Ειρηναίου, Κατά αἱρέσεων , 5, 30, 3. PG 7, 1205 c, BEP 5, 169: «Ἀσφαλέστερον οὖν και ἀκινδυνότερον το περιμένειν την ἔκβασιν ταῆς προφητείας ἤ το καταστοχάζεσθαι και καταμαντεύεσθαι...». Ιππολύτου, Ἀπόδειξις περί Χριστοῦ καί Ἀντιχρίστου 50. ΒΕΠ 6,215 (κατά την κριτική έκδοσι του H. Achelis ): «...έχοντας δέ τό μυστήριον τοῦ Θεοῦ ἐν καθαρᾷ καρδίᾳ » (βλ. Α΄ Τιτ. 3,9) μετά φόβου φυλάσσειν πιστῶς τά ὑπό τῶν μακαρίων προφητῶν προειρημένα, ἵνα γινομένων αὐτῶν προειδότες μή σφαλλώμεθα ». Χρυσοστόμου, Εἰς τήν ἀσάφειαν τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης 1, PG 56, 177: «Προφητεία δε ὅταν συνεσκιασμένως λέγηται, μετά τήν τῶν πραγμάτων ἔκβασιν γίνεται σαφεστέρα, πρό δε τῆς ἐκβάσεως οὐδαμῶς». Ανδρέου Καισαρείας, Εἰς Ἀποκάλυψιν 38, PG 106, 340c. J. Schmid, Studien zur Geschichte des griechischen Apokalypse-textes , τ. 1., Der Apokalypse- kommentardes Andreas von Kaisareia , München 1955, σ. 145: «Καί τήν μέν ἀκρίβειαν τῆς ψήφου, ὡς καί τά λοιπά τά περί αὐτοῦ γεγραμμένα, ὁ χρόνος ἀποκαλύψει καί ἡ πεῖρα τοῖς νήφουσιν».

(38) Πρβλ. G. K. Beale, The Book of Revelation, NIGTC, USA 1999, σ. 68: «Ο ερμηνευτής ποτέ δεν μπορεί να είναι σίγουρος ότι έχουν ανακαλυφθή όλες οι σημασίες ενός συμβόλου». Επιτυχής ο χαρακτηρισμός της E. Sch ü ssler Fiorenza ότι το κείμενο της Αποκαλύψεως μοιάζει με «κρεμμύδι ή τριαντάφυλλο με στρώματα εννοιών» ή ακόμη με πρίσμα που διαθλά μια έννοαι με πολλούς τρόπους (Revelation: Vision of a Just World, Minneapolis 1991, σ., 19).

(39) Peake, Revelation, 185. Αλλά, συνεχίζει ο ίδιος ερμηνευτής, «όπου οι θεμελιώδεις αρχές είναι ψευδείς, ούτε διεισδυτική πνευματική ενόρασι ούτε ερμηνευτική επιδεξιότητα θα ωφελήση πολύ τον ερμηνευτή αυτού του Βιβλίου» (αυτόθι). Ο G. R. Osborne ( Revelation, USA 2002, σ. 16) θεωρεί αναγκαίες για την ερμηνεία των συμβόλων τις «ερμηνευτικές της ταπεινοφροσύνης» ώστε να συνειδητοποιήσουμε ότι «βλέπομεν ἄρτι δι’ ἐσόπτρου ἐν αἰνίγματι» (Α΄ Κορ. 13,12).

(40) Πρβλ. Χρυσοστόμου, Εἰς Παροιμίας, PG 64, 661: «Ὅσα γάρ διά παραβολῆς καί σκοτεινῶς τό ἅγιον Πνεῦμα διά τῶν προφητῶν ἐλάλησε, ταῦτα τοῖς μετόχοις καί κοινωνοῖς τοῦ ἁγίου Πνεύματος ὑπάρχουσιν, εὔγνωστα γίνεται ὑπ’ αὐτοῦ τοῦ Πνεύματος ἐκδιδασκόμενα. Ἀσφράγιστος γάρ ἀκυβέρνητος, τάς θείας Γραφάς ἐπιγνῶναι οὐ δύναται».

(Περιοδικόν Θεολογία 72, τευχ. 2ον,
Ιούνιος-Δεκέμβριος 2007, σελ. 533-544)